چکیده: طبق پروتکل1925 ژنو معاهده (بین المللی منع استفاده از سلاح های شیمیایی)، حملات هوایی به مناطق شهری ممنوع است و اقدام به آن در حیطه کشتار جمعی و ژینوساید فیزیکی قرار می گیرد. اما در طی جنگ جهانی اول و جنگ عراق- ایران سلاح های شیمیایی علیه نظامیان مورد استفاده قرار گرفت. اما با استفاده از گازهای شیمیایی در حملات هوایی رژیم عراق با حمله به شهر سردشت با گاز خردل، مرتکب جنایت علیه بشریت شد و سردشت لقب اولین شهر غیر نظامی شیمیایی شده جهان به خود گرفت. با توجه به تکرار حوادث مشابه در شهرهای دیگر از جمله حلبچه و کشتار بیش از 5 هزار نفر غیر نظامی در آن، لازم است با دیدگاه پدافند غیر عامل در نقاط شهری همواره برنامه ریزی قبل از بحران و زمان بحران در پروسه کار برنامه ریزان و مدیران شهری باشد. در این پژوهش مدیریت بحران بمباران شیمیایی شهر سردشت به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده و به بررسی و تحلیل بحران شهری فوق در دو مرحله (زمان بحران و پس از بحران) پرداخته شده و نقش عوامل طبیعی و انسانی دخیل در بحران شهری فوق، با نگرشی زیست- محیطی بررسی شده است. در این تحقیق از منابع اسنادی، مطالعات میدانی و انجام مصاحبه و تکمیل پرسش نامه ها استفاده شده است. نتایج از وجود ضعف برنامه ریزی و مدیریت قبل از بحران – زمان بحران و پس از بحران شهری، فوق حکایت دارد. مکان گزینی نامناسب اماکن سرویس دهی هنگام بروز بحران در حریم تحت تاثیر بمباران شیمیایی و قرنطینه نکردن محل اصابت بمب های شیمیایی مهم ترین عوامل وخامت اوضاع بوده و بر افزایش تلفات و خسارات انسانی افزوده است. در این خصوص با در نظر گرفتن نقش عوامل طبیعی ثابت و متغیر علاوه بر مکان یابی اماکن سرویس دهی زمان بحران، راهکار مناسب جهت برنامه ریزی و مدیریت بحران مشابه احتمالی آتی شهری ارائه شده است.
واژه های کلیدی: برنامه ریزی شهری، بحران شهری، حملات هوایی شیمیایی، مدیریت بحران، مکانیابی.
1- مقدمه
گاز خردل به عنوان یکی از عوامل مورد استفاده در جنگ ها در 85 سال پیش به کار گرفته شد و بیشترین استفاده از آن در جنگ جهانی اول بود ولی در جنگ دوم جهانی از آن استفاده نشد (Mesilaakso, 2005). گاز خردل در سال 1822 کشف شد و در سال 1917 برای اولین با در منطقۀ یپرس در مرز بلژیک توسط نیروهای آلمانی برای اولین بار در جنگ مورد استفاده قرار گرفت (Ellison, 2008:143). این روز در تاریخ به نام روز تولد جنگ شیمیایی نام گرفت.
علی رغم مفاد پروتکل1925 ژنو در فاصلۀ جنگ جهانی اوّل و دوّم در جریان تهاجم ایتالیا به اتیوپی (36- 1935) و جنگ ژاپن و چین از سلاح‌هاي شیمیایی استفاده شده است. به دلیل شناخت میزان خطر سلاح‌های شیمیایی و هراس کشورهای بزرگ درگیر جنگ از سلاح‌های شیمیایی در طی جنگ دوّم جهانی استفاده نشد. وسیع ترین حملات شیمیایی در طول جنگ عراق - ایران رخ داد. اوّلین گزارش استفاده از سلاح شیمیایی در این جنگ به تاریخ 23/10/1359 در منطقۀ هلاله و نی خزر (حومه میمک) مربوط می‌شود
به کارگیری سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ عراق- ایران منجر به فوت هزاران نفر از افراد نظامی و غیر نظامی و مصدوم شدن بیش از یک صد هزار نفر گردید
ضرورت انجام این تحقیق زمانی آشکارتر می گردد که متوجه وجود تمایل به استفاده از عوامل شیمیایی علیه اهداف غیر نظامی به خصوص اهداف غیر نظامی شهری می شویم (Mesilaakso, 2005). عمده ترین اهداف غیر نظامی شهری و روستایی که مورد اصابت عوامل شیمیایی قرار گرفته اند با رعايت ترتيب زماني عبارتند از:
1- شهر سردشت و روستاهای بخش جنوبی آن در7 تیرماه 1366.
2- شهر حلبچه در 27 اسفند ماه 1366.
3- روستاهای اطراف مریوان در فروردین ماه 1367.
4- شهرهای اشنویه و گیلان غرب و روستاهای اطراف سرپل زهاب، در تیر و مرداد 1367.
بر این اساس ضرورت شناخت بحران های حادث شده به ویژه در مناطق شهری دیده می شود. با توجه به تلفات زیاد جانی و مالی و عوارض دیررس و بلند مدت استفاده از عوامل شیمیایی بر روی انسان و محیط زیست و به منظور مدیریت صحیح بحران های شهری مشابه، چنین مطالعه ای، امری الزامی است.
2- روش تحقیق
در این پژوهش از منابع اسنادی به منظور شناخت فلسفه موضوع و جمع آوری برخی داده ها استفاده شد و بر اساس روش مطالعه میدانی و انجام مصاحبه و تکمیل پرسش نامه ها به فراهم نمودن داده های بیشتر پرداخته شد و با استفاده از GPS داده های مکانی محل اصابت بمب های شیمیایی برداشت شدند و بر اساس نقشه های منطقه خصوصیات طبیعی استخراج گردید. پس از استخراج نتایج به تجزیه و تحلیل پرداخته شد و در نهایت نتیجه گیری به عمل آمد و براساس اطلاعات موجود به استخراج مکان بهینه برای مراکز سرویس دهی زمان بحران پرداخته شد.
3- روند انجام بحران (بمباران شیمیایی سردشت)
شهر سردشت یکی از شهرهای کُردنشین استان آذربایجان غربی است که در شهرستان سردشت واقع است و در سال 1390 حدود 40 هزار نفر جمعیت داشته است(شکل 1). این شهر در هفتم تیر ماه 1366 (28 ژوئن 1987) ساعت 15/4 بعد از ظهر مورد اصابت چندین بمب شیمیایی قرار گرفت. شهر مذکور در آن زمان جمعیتی بالغ بر 12 هزار نفر داشت که در اثر بمباران فوق الذکر 67 درصد از مردم در معرض گاز خردل قرار گرفتند. در حملۀ شیمیایی به شهر سردشت علاوه بر بمباران مرکز شهر، چهار راه فرمانداری سابق، چهار راه اداره پست، حاشیۀ شهر و چند روستای جنوب شهر نیز مورد اصابت قرار گرفتند (جدول1 و شکل2 و 3). در سال 1390 بمب شیمیایی منفجر نشده دیگری پس از 24 سال در شهرک جانبازان سردشت شناسایی شد (خضری، 1391).
شکل1) جایگاه شهرستان سردشت در استان و کشور
از بين عوامل شیمیایی جنگی در شهر سردشت از عامل تاول زاي گاز خردل (سولفور موستارد) استفاده شده است (قانعي و ديگران، 4:1382).
گاز خردل به کار رفته در بمباران شهر سردشت، به دلیل ماهیت خاص خود و مکانیسم اثر آن بر DNA سلولی، دارای آثار و عوارض دیررس شناخته شده ای می‌باشد (غضنفری ط. و دیگران، 1387).
عوارض اصلی دراز مدت گاز خردل عمدتاً در سیستم تنفسی (ریه‌ها و راه‌های هوایی)، چشم‌ها و پوست ظاهر می‌گردد که شدت آن بستگی به میزان تماس با گاز خردل و میزان مقاومت فرد در مقابل آن دارد (غضنفری ط. و دیگران، 1387).
شکل2) مدل سه بعدی ارتفاعی رقومی شهر سردشت (موسوی و دیگران، 1389)
در زمان حدوث بحران بمباران شیمیایی شهر ابتدا صداهای پایین از چندین انفجار شنیده شد و سپس ابری از گاز خردل مرکز شهر را در برگرفت. آلودگی چنان وسیع بود که در فاصله یک کیلومتری شهر، بوی گاز خردل به مشام می‌رسید ().
از آنجا كه پوست خارجي ترين لايه بدن مي‌باشد و نيز بدليل وسعت آن، اوّلين و بيشترين آسيب را در تماس با گاز خردل متحمل مي‌شود (قانعي و ديگران، 14:1382). بدين جهت بعد از بمباران گروهی از مردم غیر نظامی با چشمان متورم، احساس خفگی و رنج از آن، اسهال و اختلالات گوارشی، خارش و سرخی پوست (که به تدریخ تبدیل به تاول می‌شد) به طرف بیمارستان داخل شهر هجوم بردند (شکل3). در اوّلین ساعت پس از حملۀ شیمیایی 30 نفر (که اغلب افراد مسن و بچه‌ها بودند) جان باختند.
بیشترین موارد علل مرگ مصدومین صدمۀ جدّی به نخاع استخوان ها، آسیب به سیستم دفاعی بدن، سوزش در کانال‌های تنفسی و لطمه به شُش‌ها و ریه‌هاست. مرگ و مير اوّليه در مصدومين با گاز خردل شهر سردشت را بيشتر به دليل آسيب ريوي و نارسايي تنفسي می دانند (قانعي و ديگران، 8:1382).
جدول1) موقعیت جغرافیایی مکانهای مورد اصابت واقع شده با بمب‌های شیمیایی در داخل شهر سردشت
توجه: در سال 1390 بمب شیمیایی منفجر نشده ای مدفون در زیر خاک در سردشت شناسایی شد(خضری، 1391).
|
نقاط بمباران شده |
موقعیت ریاضی (درجه، دقیقه، ثانیه) |
ارتفاع (متر) |
|
|
عرض شمالی |
طول شرقی |
||
|
چهار راه فرمانداری (سابق) |
36º 09' 27'' |
45º 28' 36'' |
1515 |
|
چهار راه اداره پست |
36º 09' 24'' |
45º 28' 34'' |
1520 |
|
سرچاوه (زیارتگاه شیخ ابراهیم) |
36º 09' 22'' |
45º 28' 35'' |
1518 |
|
ضلع غربی اداره برق |
36º 09' 46'' |
45º 28' 18'' |
1491 |
شکل3) نمای شهر سردشت درفصل زمستان و محل اصابت بمب‌هاي شيميايي(عکس: رحیم صباغی)
بر اساس گزارش انجمن حمایت پزشکی از قربانیان جنگ شیمیایي، حداقل4500 نفر از جمعیّت شهر سردشت آسیب دیدند ().رئيس جمهور وقت آمار مصدومين شيميايي سردشت را 8025 نفر اعلام نمود (لحافدوزي، 15:1385). یعنی 67 درصد مردم شهر سردشت در اثر گاز خردل مصدوم شدند.
در سال های اخیر در زمينۀ عوارض روانی، اجتماعی و جسمی بمباران شیمیایی سردشت پژوهش‌هاي ارزنده ای صورت گرفته است.
4- یافته ها
بر اساس منابع اسنادی مکتوب، مصاحبه با افراد مصدوم و تکمیل پرسشنامه و شواهد زنده بحران شیمیایی یافته ها و نتایج استخراج شده اند. به استناد منابع مکتوب و تحقیقات به عمل آمده گاز خردل از دو طريق به نسوج مصدومين سردشت آسيب وارد كرده است:
الف) با توليد اسيد كلريدريك باعث ايجاد تحريك در نسوج شده و خاصيت تاول زايي در پوست ايجاد نموده است (شکل4).
شکل4) تاول ناشی از اثر گاز خردل در روی پوست صورت کودک مصدوم شیمیایی سردشت
ب) با ايجاد مواد آلكيله كننده روي هسته سلول‌ها اثر گذاشته كه اين خاصيت باعث ايجاد آسيب بافتي و سلولي شده است.
در هنگام بمباران و پس از آن تورم پلک چشمان، صورت‌های قرمز و ملتهب، تاول‌های فراوان بر روی پوست ، خوف از دست دادن بینایی و کوری ناخواسته مهم ترین آثار مشاهده شده گاز خردل بوده اند.
براساس تحقیقات انجام شده بر روی مصدومین سردشت مشخص شده که گاز خردل دارای آثار و عوارض دیررس پوستی، چشمی و ریوی است (قاسمی برومند و دیگران، 1385). با توجه به موارد بالا، عوارض اصلی دراز مدت گاز خردل در مصدومين سردشت عمدتاً در سیستم تنفسی، چشم‌ها و پوست ظاهر شده است. چشم‌ها حساس‌ترين عضو در مقابل گاز خردل مي‌باشند.
در بدن برخی از مصدومین، سال‌ها پس از بهبود صدمات اوّليه پوستي ناشي از گاز خردل، لكه‌هاي پوستي پر رنگ، كمرنگ و يا هر دو ماندگار شده است.
آثار مخرب گاز خردل در دراز مدت، با اثر بر ارگانهای مختلف، باعث ایجاد عوارض متفاوتی شده است (غضنفری ط. و دیگران، 1387). در بررسی اثرات طولانی مدت قرار گرفتن در معرض گاز خردل بر ناباروری مردان در بین مصدومین شیمیایی سردشت در سال 2004 گزارش شده است که نرخ ناباروری به 3/8 درصد رسیده است (Soroush et al., 2008).
براساس تحقیقات و بررسی ها آماری و مقایسه تولد قبل از بمباران و سالهای پس از آن، تغییر در نسبت جنسیت در تولد (SRB) در سال 1366 نسبت به سال های دیگر مشهود است و در مقایسه نسبت جنسیت در تولد (SRB) استان آذربایجان غربی و شهر سردشت نیز اختلاف دیده می شود(جدول 2). این نسبت در سال بمباران شیمیایی (1366) نسبت به دوره 19 ساله (1381-1362) کمترین میزان(497/0) را نشان می دهد. در مقایسه نسبت جنسیت (SRB) در تولد سردشت و استان از سال بمباران شیمیایی به بعد طی 20 سال در کل اختلاف دیده می شود.
جدول2 ) نسبت جنسی در هنگام تولد (SRB) در جمعیت شهر سردشت (در معرض گاز خردل قرار گرفته) و جمعیت آذربایجان غربی(Saadat, 2006).
محرك‌هاي محيطي كه باعث تشديد علائم مصدومين شيميايي با گاز خردل مي‌شوند و اثر آن در مورد مصدومين شيميايي سردشت (بر اساس مصاحبه با مصدومين) مسجل شده عبارتند از:
-آلوده كننده‌هاي محيطي مثل گرد و غبار، گرده‌هاي گياهان و...
- بوهاي شديد و عطريات، حتي بوي پخت غذا، گياهان خانگي و باغچه اي.
- آلودگي‌هاي هوا از طريق دود ماشين ها، دود سيگار، دود سوختن چوب در آتش و ...
در اثر آسيب ديدگي با گاز خردل عوارض دراز مدتي مانند سرفه، خشونت صدا، گلو درد، خس خس سينه و تنگي نفس در مصدومين سردشت ظاهر شده است. بر اساس تکمیل پرسش نامه ها سرفه و ضعف بدني بارزترين عوارض در مصدومين شيميايي سردشت می باشند.
در موارد شديد اثر گاز خردل بر روي پوست مي‌تواند سبب ايجاد تومور گردد. خاصيت دوّم فوراً ظاهر نمي شود بلكه در دراز مدت روي مي‌دهد و بستگي به غلظت و مدت تماس با اين ماده دارد (قانعي و ديگران، 35:1382).
همچنین با توجه به ارتباط میان فعالیت جسمانی و کیفیت زندگی مصدومین شیمیایی سردشت و اهمیت این مساله در سلامت جانبازان شیمیایی، باید تدابیری اندیشیده شود تا ضمن کنترل وزن، فعالیت جسمانی این دسته از افراد افزایش یابد(غضنفری ز. و دیگران، 1387).
بر اساس مصاحبه با افراد مصدوم و بررسي‌هاي علمي، اضطراب، فشارهاي روحي- رواني و حالات عصبي باعث تشديد خارش پوستي مصدومين شيميايي مي‌شود. هنوز هم مشكلات روحي- رواني و جسمي ناشي از به كارگيري گاز خردل پس از دو دهه دیده می شود. بر اساس بررسی ها عزت نفس و علائم روانشناختی در جانبازان شیمیایی سردشت دارای ارتباطی تنگاتنگی می باشند و کاربرد بالینی این همبستگی، مطرح کننده ضرورت توجه به هریک از این دو عامل در مصدومین دچار در زمینه دیگری می باشد (فتحی آشتیانی و دیگران، 1386).
همچنین با توجه به نتایج حاصل از مطالعه بررسی اختلال های افسردگی، استرسی و اضطرابی بر روی مصدومین شیمیایی مشخص گردید مواجهه با گازهای شیمیایی منجر به عوارض شدید و دراز مدت در قربانیان سلاح های شیمیایی شده است و بنابر این توجه کافی برای تشخیص، درمان و پیگیری افراد در معرض خطر ضروری است (احمدی و دیگران، الف 1389). تحقیقات نشان داده که عوارض دیررس آسیب شیمیایی با ایجاد محدودیت در زمینه های جسمی، اجتماعی و روانی سبب پایین آمدن کیفیت زندگی در آسیب دیدگان مصدومین شیمیایی سردشت شده است (برهمنی و دیگران، 1383).
در مطالعه ای دیگر که به منظور بررسی و مقایسه فراوانی اختلال فشار روانی آسیب زاد ثانویه در همسران جانبازان شیمیایی سردشت صورت گرفته مشخص گردید تقریبا تمامی همسران جانبازان شیمیایی سردشت دچار اختلال فشار روانی آسیب زاد ثانویه هستند لذا با توجه به فراوانی و شدت بالای این اختلال در همسران جانبازان شیمیایی، پیگیری و درمان موارد مبتلا ضروری است (احمدی و دیگران، 1388). همچنین مطالعه ای دیگر نشان دهنده وجود میزان بالایی از علائم اختلالات روانشناختی، به ویژه اضطراب و افسردگی در بین اعضای خانواده افراد آسیب دیده حملات شیمیایی است هرچند سایر مردم ساکن سردشت که تحت تاثیر سایر آثار جنگ بوده اند نیز دارای میزانی از علائم اضطراب و افسردگی هستند (احمدی و دیگران، ب 1389). شیوع بالای اختلال استرس در سال های پس از سانحه شیمیایی حتی در کودکان قربانیان بمباران شیمیایی سردشت مسجل شده است (Ahmadi et al., 2010).
به عنوان یافته بر اساس مستندات، ميزان اثر گاز خردل به کار رفته در بمباران شيميايي سردشت ارتباط تنگاتنگی با موارد زیر دارد:
الف) بیشتر بودن غلظت گاز خردل در محيط آلوده، نزدیک بودن به محل انفجار و هوای ساكن و پایدار اثرات ویرانگری ایجاد کرده و باعث بیشترین تلفات جانی در اطراف نقاط مورد اصابت بمب ها داشته است.
ب) مدت زمان تماس و زمان باقي ماندن فرد در محيط آلوده به گاز خردل بر میزان اثر گذاری گاز موثر بوده است. لذا براساس شواهد و نشانه ها آنان که دیرتر شهر را ترک کرده اند یا در شهر ماندگار شده اند بیشترین آسیب ها را دیده اند.
ت) درجۀ حرارت بالاتر و رطوبت محيط باعث اثر بیشتر گاز خردل شده است. گاز خردل در بخش‌هاي گرم و مرطوب بدن همچون زیر بغل ها، بین ران ها و داخل ریه ها بیشتر صدمه وارد نموده است.
5- بحث
1-5- بررسي نقش عوامل طبيعي و انساني در بمباران شیمیایی سردشت
بر اساس اطلاعات حاصل از منابع، اسناد، مصاحبه با مصدومین، شهروندان و مطالعۀ ميداني مستقيم و نتایج و یافته ها نقش و تاثير عوامل طبيعي و انساني در بمباران مشخص شده و مورد تحلیل قرار گرفته اند.
عوامل طبيعي و اكولوژيكي شامل درجۀ حرارت، باد، رطوبت نسبي، فشار هوا، پديدۀ غالب جوي، توپوگرافي محل و زمان حادثه است (شكویي، 1364). در ارتباط با بمباران شيميايي بايد عوامل طبيعي و اكولوژيكي فوق مورد توجه قرار گيرند. هر كدام از موارد مذكور در كاهش يا افزايش ميزان خسارات جاني و ماندگار شدن اثرات مخرب زيست- محيطي بمباران شيميايي با گاز خردل در سردشت مؤثر بوده اند.
ويژگي منطقه اي كه شهر در آن جاي گرفته و زمين‌هاي پيرامون آن در پدافند شهر تاثير دارد (اعتماد، 76:1379). از لحاظ توپوگرافي شهر سردشت بر روي دامنه اي سكويي شکل واقع شده و از سمت شمال، جنوب و غرب محصور در كوهستان است (خضری، 1379)، (شکل 2، 3 و 5). اختلاف ارتفاع نقاط بمباران شده بر اساس برداشتهاي ميداني با گيرنده ماهواره اي GPS، كمتر از 30 متر است (جدول 1). بر اساس موارد سه گانه فوق و بررسي‌هاي به عمل آمده در سردشت، نقاط مسكوني پست تر بيشترين ميزان و مناطق بلندتر كمترين تلفات انساني داشته اند. لذا ارتباط بين ارتفاع، غلظت گاز خردل (به كار رفته در بمباران شهر) و ميزان تلفات انساني وجود دارد (خضری، 1391). در بازار شهر سردشت، سرچاوه که کم ارتفاع تر از چهار راه پست است و هر دو نقطه مورد اصابت بمب ها قرار گرفته بودند، بیشترین تلفات جانی و بالاترین مصدومیت ها را در بر گرفته است.
شکل5) تصویر ماهواره ای شهر سردشت. محصور بودن شهر در کوهستان در سمت غربی، شمالی و جنوبی.
محصور بودن شهر از سه جهت از لحاظ توپوگرافي بر سرعت و جهت باد اثر گذاشته و در مقياس محلي ساختمان‌هاي بلند، مانع مهمّي در مسير جريان باد بوده اند. لذا گاز خردل توسط باد از شهر خارج نشده و تنها در داخل شهر به صورت طبيعي توسط باد و به صورت مصنوعي از طريق تردد ماشين‌ها كاناليزه شده و جابجايي گاز مزبور در داخل شهر صورت پذيرفته كه خود باعث افزايش خسارات انساني و ماندگاري اثر آن در محيط شده است.
ميزان اثر گذاري گاز خردل به عواملي مانند ماده حامل آن، درجۀ حرارت هوا و رطوبت محيط بستگي دارد (قانعي و ديگران، 35:1382). درجۀ حرارت در لحظه بمباران و یک ساعت پس از آن در ايستگاه هواشناسي سردشت (واقع در کوه گرده سور) 31 درجۀ سانتيگراد بوده كه از طريق محاسبه، در داخل شهر ميزان آن (با توجه به اختلاف ارتفاع 289 متري شهر با ايستگاه هواشناسي و وجود ميكروكليماي شهري) بيش از 33 درجۀ سانتيگراد بوده است. در درجه حرارت‌هاي بالاتر سرعت واكنش و عملكرد گازهاي شيميايي در جذب و تركيب و اثر متقابل افزايش یافته لذا درجۀ حرارت فوق اثر گاز شيميايي خردل را، مخصوصاً در عوارض پوستي و ريوي افزايش داده است.
در حين حال كه رطوبت نسبي بالا باعث آسيب رساني بيشتري شده، كم بودن ميزان رطوبت نسبي شهر (12درصد) در لحظه بمباران نيز امكان پراكنش و تحرك مولكول‌هاي گاز خردل را در مقياس محلي تسهيل نموده و باد به عنوان عامل اصلي جابجايي مولكول‌هاي گازي در زمان حادثه با سرعت 6 متر بر ثانيه و جهت غالب آن از سمت جنوب و جنوب غرب مشكل را دو چندان ساخته و مولكول‌هاي گاز خردل را در سطح شهر پراكنده نموده و ساختمان‌هاي شهري مانع خروج گاز از شهر شده اند و غلظت و تراكم گاز و مدت زمان تماس آن را با پوست مصدومين افزايش داده است و با توجه به تراکم جمعیت ساکن در شهر در آن زمان آمار تلفات افزایش یافته است.
درجۀ حرارت بالا، غلبه دماي حاصل از ميكرو كليماي شهري، فشار هواي 825 ميلي بار و ساكن بودن هوا، همگي در افزايش تعريق پوستي اثرگذار بوده اند (جدول 3). لذا ميزان لطمات ريوي و پوستي در محيط‌هاي مرطوب، گرم و ظريف تر بدن از طريق گاز خردل فزوني يافته است (قانعي و ديگران، 7:1382).
جدول 3) عناصر آب و هوايي روز 7/6/1366 ايستگاه هواشناسي سردشت در گرده سور با ارتفاع 1789
زمان بمباران ساعت 15/16 تا30/16 (مسروري، 1384، با اصلاح)
|
زمان (ساعت) |
درجۀ حرارت (درجۀ سانتيگراد) |
سمت باد |
سرعت باد (متر بر ثانيه) |
فشار هوا (ميلي بار) |
رطوبت نسبي (درصد) |
پديدۀ جوي غالب |
|
9/30 |
27/8 |
00 |
00 |
825/5 |
25 |
گرد و غبار |
|
12/30 |
30 |
170 |
3 |
828/8 |
17 |
گرد و غبار |
|
15/30 |
31 |
190 |
6 |
825 |
12 |
صاف |
2-5. بررسي نقش عوامل محيطي- انساني
شناسایی نقش عوامل محيطي انساني در زمان بحران، جهت برنامه ریزی برای حوادث احتمالی آتی و فراهم آوردن امکان آمادگی در مقابله با بحران هایی از این قبیل، بسيار اهميت دارد. انسان اگر در لحظات بحراني نمي تواند بر عوامل طبيعي فایق آيد در مقابل مي‌تواند با برنامه ريزي از ميزان خسارات بكاهد. البته لازم به ذکر است هدف از بیان مطالب ذیل نقد شرایط زمان بحران است تا با نقد علمی بتوان تمهیدات لازم را برای حوادث احتمالی آتی از این قبیل فراهم نمود. بر اساس بررسي منابع نوشتاری، مطالعۀ ميداني و مصاحبه در زمينۀ بمباران شيميايي سردشت، عوامل انساني نیز بر وخامت اوضاع افزوده اند و منجر به افزايش اثرات مخرب زيست- محيطي شده اند. در کل برخی از موارد انسانی دخیل در افزایش خسارات جانی و بالا رفتن میزان مصدومیت و آمار بالای مصدومین در این بحران شهری به تعامل شهروندان با بحران حادث بر می گردد و بعضی از معضلات به برنامه ریزان و مدیران کنترل بحران وابسته است. البته نباید نقش نبود زیر ساخت های توسعه ای شهرستان را در وخامت اوضاع پس از حدوث بحران نادیده گرفت.
به ترتيب زیر مواردی که بر وخامت اوضاع افزوده اند در زیر دسته بندی شده اند:
الف) ضعف آگاهي عمومي شهروندان در زمينۀ بحران حادث شده
1- عدم آشنایی مردم با روش‌های مقابله معمولی و ابتدایی با گازهای شیمیایی.
2- اشتباه پنداشتن اثر بمب‌های شیمیایی با بمب‌های غیر شیمیایی و سالم تلقی شدن افراد به جهت زخمی نشدن آن‌ها به خصوص در زمان بمباران و اهمال در مراجعه به مراکز درمانی.
3- برداشت اشتباه مردم از بوی گازهای شیمیایی و مرتبط پنداشتن بوی گاز شیمیایی با رنگ مغازه رنگ فروشی مورد اصابت قرار گرفته شده (محمديان، 18:1380).
4- غرور و تکبر بی مورد برخی از افراد جوان، به حساب اینکه شجاعت دارند و ترسی به دل راه نمی دهند و از هیچ بمباران و توپ بارانی نمی هراسند، که به تبع آن در محل اصابت بمب‌ها تجمع و تردد کرده اند.
ب) مكان گزيني نامناسب اماكن سرويس دهي زمان بحران
1- واقع بودن نقاهتگاه شیمیایی (سالن تربیت بدنی) در حريم منطقۀ بمباران شده (شکل3).
2- نبود بیمارستان یا نقاهتگاهی مناسب در خارج از حريم آلوده شده با گاز خردل.
3- ساده ترين روش رفع آلودگي گازهاي شيميايي در آوردن لباسهاي آلوده و شستشوي بدن با آب و رفع آلودگي با مواد شوينده مخصوص است (قانعي و ديگران، 16:1382). لذا همجواری حمام (محل دوش گرفتن و زدودن گازها و گردهای شیمیایی مصدومين) با محل اصابت بمب‌ها مكان گزيني نامناسب اماكن سرويس دهي زمان بحران را نشان مي‌دهد(شکل 3).
پ) ضعف مديريت بحران
1- عدم کنترل جدّی عبور و مرور و تردد افراد به نقاهتگاه شیمیایی و محیط آلوده به گاز خردل توسط مدیران شهر.
2- قرنطینه نشدن محل اصابت بمب‌های شیمیایی و محیط آلوده به گاز خردل.
3- عدم وجود اطمینان خاطر شهروندان در ترک منازل مسکونی واقع در محیط آلوده به گاز خردل به سبب نگرانی از امنیت مال و اموال.
4- نبود امکانات دفاعی مقابله با گازهای شیمیايی در محیط آلوده به گاز خردل.
5- نبود کادر مجرب در نقاهتگاه شیمیایی و ترک محل خدمت مسئول و پرسنل دیگر به سبب نبود نظارت در زمان بحران (محمديان،1380).
6- تجمع و ازدحام مردم عادی جهت مشاهدۀ مکان مورد اصابت واقع شده و محیط آلوده به گاز خردل و عدم ممانعت از تجمع افراد متفرق در محل مربوطه.
7- قطع شدن برق و آب شهر پس از بمباران (محمديان، 1380).
8- پراکنش گازها به طور مصنوعی از طریق تردد ماشین‌ها و افراد و آلوده شدن بیشتر محیط به گاز خردل و کنترل نشدن تردد خودروها و افراد در محل حادثه.
9- عدم صدور دستور تخلیه سریع شهر و محیط آلوده به گاز خردل پس از بمباران.
ت) ضعف امكانات حمل و نقل و راه های ارتباطی و نامناسب بودن زیر ساخت های توسعه ای منطقه
1- مسافت طولاني و پر پيچ و خم مسير انتقال مصدومين از طريق جاده سردشت به بانه- سقز و تبريز.
2- اعزام شبانه مصدومین به تبریز با فضای نامناسب اتوبوس‌های فاقد صندلی و طي مسيري بيش از 300 كيلومتر در شرایط نامساعد.
3- شرایط نامناسب اعزام مصدومین از تبریز به تهران و نداشتن شرایط مطلوب دمایی هواپیمای مورد استفاده، بر اساس مصاحبه با مصدومین.
4- عدم بهره گیری مناسب و به موقع از سیستم هوایی هلیکوپتری در چنین لحظه بحرانی.
ث) نبود نظارت بر رفتار پرسنل بیمارستانی و غیر بیمارستانی و اهمال در خدمات رسانی
1- عدم رسیدگی درخور به مصدومین در شهرهایی (بانه و سقز) که ابتدا اعزام شده بودند.
2- سرگردانی مصدومين در فرودگاه تبريز و فوت چند نفر در سالن فرودگاه به سبب ضعف در هماهنگی اعزام مصدومین به تهران.
3- برخوردهای نامهربان و دور از اخلاق پزشکی برخی از پرسنل بیمارستانی با مصدومین در برخی از بیمارستان‌ها و اهمال در خدمت رسانی.
4- باز پس گیری اسپری‌های سالبوتامبول تنفسی از مصدومین توسط پرسنل بیمارستانی قبل از اعزام مصدومین به شهرهای دیگر.
6- نتيجه‌گيري
شهر سردشت و چند روستای جنوب شهر در 7 تیرماه 1366 با استفاده از گاز خردل بمباران شدند و بر اساس گزارش انجمن حمایت پزشکی از قربانیان جنگ شیمیایي، حداقل 4500 نفر آسیب دیدند (). ولی رياست جمهور وقت آمار مستند مصدومين شيميايي سردشت را 8025 نفر اعلام نمود (لحافدوزي، 15:1385).
عوامل طبيعي و اكولوژيكي كه در بمباران شيميايي سردشت مؤثر بوده اند شامل: درجۀ حرارت، باد، رطوبت نسبي، فشار هوا، پديدۀ صافی یا ناصاف بودن هوا، توپوگرافي محل و زمان حادثه می‌باشند.
عوامل انساني كه بر وخامت اوضاع افزودند و منجر به افزايش اثرات مخرب زيست - محيطي شدند شامل موارد زیرند: ضعف آگاهي عمومي شهروندان در زمينۀ بحران حادث شده، نبود نظارت بر عملکرد برخی از پرسنل درمانی، ضعف مديريت بحران، ضعف امكانات حمل و نقل و مكان گزيني نامناسب اماكن سرويس دهي زمان بحران.
بر اساس اسناد گاز خردل به کار رفته در بمباران شیمیایی سردشت اثرات و عوارض دراز مدتی دارد که در مطالعه ای بر روی 372 نفر سردشتی در معرض اثر گاز قرار گرفته، به اثبات رسیده است (Ghazanfariet al., 2009). دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران، دکترای روابط بین الملل در مصاحبه تلویزیونی در خصوص سلاح های شیمیایی (گاز خردل) به کار رفته در بمباران شیمیایی سردشت اظهار داشت: یکی از كارشناسان قرارداد انگلیسی شیمیایی اخیرا در کتابی اعتراف کرده مواد شیمیایی که ما به عراق داده ایم به ویژه گاز خردل آثار و ضایعات روانی و جسمانی خود را در نسل دوم هم حفظ می کند.
شهر سردشت اوّلين شهر غير نظامي شيميايي شده جهان است که در آن جنايت عليه بشريت اتفاق افتاده و جهت درک میزان و عمق فاجعه مطالعات ارزنده و همه جانبه مي‌طلبد. لازم است فاجعۀ بمباران شیمیایی سردشت به جهانيان معرفي شود تا به عنوان فاجعۀ تاريخي در حافظۀ جهانيان ماندگار شود. شايد اگر اين كار را كرده بوديم شش ماه پس از بمباران شيميايي سردشت، در شهر حلبچه 5000 نفر انسان قرباني نمي شدند.
جهت کاهش خسارات حوادث در بحران های مشابه لازم است موارد زیر به عنوان راهکار در بحران های شهری مشابه در نظر گرفته شوند:
- آموزش شهروندان و دادن آگاهی عمومی در خصوص بحران و آماده نمودن آنان.
- مکان یابی صحیح اماکن سرویس دهی زمان بحران و پس از آن، در خارج از حریم بمباران شامل: مکان یابی صحیح نقاهتگاهها، بیمارستان های صحرایی و ثابت، مراکز سرویس دهی شستشوی مصدومین (جهت زدودن اثر مواد شیمیایی بر روی بخش های در معرض قرار گرفته بدن).
- آموزش پرسنل امدادی و درمانی و توجیه آنان جهت مقابله در زمان بحران و پس از آن.
- آموزش و توجیه مدیران شهری و برنامه ریزان مدیریت بحران در خصوص تخلیه سریع مناطق آلوده شده با گازهای شیمیایی، قرنطینه کردن نقاط با خطر آلودگی بالا و برقراری امنیت کامل در منطقه بحران زده.
- کنترل ترافیک ماشین ها و ممانعت از تردد افراد غیر مسئول به نقاط بحرانی، اسکان سریع شهروندان در خارج از حریم خطر، اطلاع رسانی سریع و به موقع در سطح محلی، ملی و جهانی و بهره گیری از کمک های بشر دوستانه.
- تهیه و در اختیار نهادن امکانات مقابله با گازهای شیمیایی، توجیه کادر درگیر در خدمات رسانی در خصوص عمق فاجعه و ضرورت امدادرسانی سریع.
- نظارت بر عملکرد پرسنل درگیر در بحران، راه اندازی و هدایت سریع سیستم حمل و نقل زمینی.
- اصلاح راه های ارتباطی قبل از حدوث بحران و بهره گیری از راه هوایی به عنوان عملیات واکنش سریع و اعزام سریع مصدومین به مراکز درمانی درخور و راه اندازی بیمارستان صحرایی در مسافت کمتر از ده کیلومتری منطقه بحران زده و کلیه موارد ضروری بر اساس نوع بحران، منطق بحران زده و عمق فاجعه...
در مکان گزینی اماکن سرویس دهی بحران در فصل گرم سال برای شهر سردشت، از نظر طبیعی نقاط مرتفع با آب و هوای سرد تا معتدل و در جهت خلاف وزش باد غالب منطقه بهترین اماکن هستند. از نظر فاصله رعایت حداقل فاصله 5 کیلومتر از نقطه حدوث بحران مشابه الزامی است و فراهم بودن امکانات اولیه همچون آب، برق و شبکه ارتباط تلفنی و وجود منطقه ای هموار به مساحت حدود یک هکتار جهت فرود هلیکوپتر ضروری است. براساس موارد بالا و با عنایت به ویژگی های طبیعی و انسانی منطقه بهترین مکانهای پیشنهادی عبارتند از: حریم روستاهای بیوران سفلی و بیوران علیا و مسیر دشت سلکتان و باساوه که ویژگی های فوق در هر دو سایت وجود دارد.
دکتر سعید خضری (دانشیار گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان)
منابع
- احمدی خدابخش، رشادت جو محمود، کرمی غلامرضا و انیسی جعفر، (1388)، مجله علوم رفتاری، شماره 3، پاییز 1388، صص 199-195.
- احمدی خدابخش، رشادت جو محمود و کرمی غلامرضا، (الف 1389)، مقایسه میزان افسردگی، اضطراب و استرس در آسیب دیدگان شیمیایی با افراد سالم در سردشت، مجله دانشگاه علوم پزشکی بابل، شماره 1، دوره دوازدهم، اردیبهشت 1389، صص 50-44.
- احمدی خدابخش، رشادت جو محمود و کرمی غلامرضا، (ب 1389)، مطالعه میزان افسردگی، اضطراب و استرس در اعضای خانواده آسیب دیدگان شیمیایی سردشت، فصلنامه روانشناسی نظامی، سال اول، شماره سوم، پاییز 1389، صص 20-13.
- ادارۀ كل ثبت احوال استان آذربايجان‌غربی، (1385)، آمار و اطلاعات شهرستان سردشت.
- ادارۀ كل هواشناسی استان آذربايجان‌غربی، (1386)، آمار هواشناسی ایستگاه هواشناسی سردشت و بریسوه.
- اعتماد، س. م.، (1379)، شكل شهر و نقش آن در دفاع، مجموعه مقالات همايش جغرافيا، كاربردهاي دفاعي و امنيتي، انتشارات دانشگاه امام حسين، تهران.
- برهمنی گلشن، عابد سعیدی ژیلا و خیری علی اصغر، (1383)، بررسی کیفیت زندگی آسیب دیدگان بمباران شیمیایی سردشت، مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، شماره 62، صص 13-9.
- خضری سعید، (1391)، جغرافیای سردشت، انتشارات دانشگاه کردستان.
- خضری سعید، (1379)، جغرافیای طبیعی کردستان موکریان، انتشارات ناقوس.
- سازمان جغرافيايي كشور، (1376)، نقشۀ توپوگرافي 50000 :1 سردشت، چاپ سوّم، تهران.
- سازمان هواشناسي كشور، (1366)، سالنامه‌هاي آمار هواشناسي، آمار هواشناسي ايستگاه‌هاي منطقه.
- شكویي حسین، (1364)، فلسفۀ جغرافيا، چاپ سوّم، انتشارات گيتاشناسي، تهران، ایران.
- غضنفری طوبی و همکاران، (1387)، ارزیابی سطح سرمی نیتریک اکساید در مصدومین شیمیایی سردشت، 20 سال پس از مواجهه با گاز خردل، مجله علمی – پژوهشی طب جانباز، شماره 2، زمستان 1387.
- غضنفری زینب و دیگران، (1387)، رابطه فعالیت جسمانی و نمایه توده بدنی در جانبازان شیمیایی سردشت 20 سال پس از مواجهه، مجله علمی پژوهشی طب جانباز، سال اول شماره 2، زمستان 1387.
- فتحی آشتیانی علی، تولایی عباس، عزیزآبادی فراهانی مهدی و مغانی لنکرانی مریم، (1386)، ارتباط بین علائم روان شناختی و عزت نفس در جانبازان شیمیایی سردشت، مجله طب نظامی، شماره 9، صص282-273.
- قاسمی برومند محمد، اصلانی جعفر، عمادی ناصر و امیری زهره، (1385)، فراوانی عوارض دیررس چشمی، ریوی و پوستی ناشی از تماس با گاز خردل در مصدومان بمباران شیمیایی ساکن سردشت در سال 1383، مجله پژوهنده، شماره 49، صص 19-13، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی.
- قانعي م. و ديگران، (1382)، راهنماي بهداشت و سلامت براي جانبازان شيميايي و مراقبين بهداشتي آن‌ها، انتشارات پژوهشكده مهندسي و علوم پزشكي جانبازان، تهران.
- لحافدوزي، عمر، (1385)، بمباران شيميايي سردشت، انتشارات رهرو، مهاباد.
- محمديان حسین، (1380)، بويي نا آشنا، انتشارات عابد، تهران.
- مسروري رحیم، (1384)، گزارش هواشناسي سردشت در روز بمباران شيميايي، خبرنامۀ پووشپه ر، شمارۀ 6، سردشت.
- مركز آمار ايران، (1385)، آمار و اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، دفتر آمارهای جمعيّت، نيروی كار و سرشماری، تهران.
- موسوی میرنجف، سعیدآبادی رشید و فهر رسول، (1389)، مدل سازی توسعه کالبدی و تعیین مکان بهینه برای اسکان جمعیت شهر سردشت تا افق 1400 به روش دلفی و منطق بولین در محیط GIS، نشریه مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، سال دوم، شماره ششم، صص 54-35.
Ahmadi Khodabakhsh, Reshadatjoo Mahmood, Karami GholamReza, Sepehrvand Nariman and Ahmadi Pegah, (2010), Vicarious PTSD in Sardasht chemical warfare victims' offspring, Procedia Social and Behavioral Sciences, Vol. 5, pp. 170–173.
Ellison D. Hank, (2008), Handbook of Chemical and Biological Warfare Agents, 2nd edition, CRC press, Tylor and Francis Group, p.143.
Ghazanfari Tooba and other, (2009), Sardasht- Iran Cohort Study of Chemical Warfare Victims: Design and Methods, Archives of Iranian Medicine, Vol. 12, Number 1, pp. 5 – 14.
Mostafa Saadat, (2006), Change in sex ratio at birth in Sardasht (north west of Iran) after chemical bombardment, J Epidemiol Community Health, pp. 60:183.
Mesilaakso Markku, (2005), Chemical Weapons Convention Chemicals Analysis Sample Collection, Preparation and Analytical Methods, Finnish Institute for Verification of the Chemical Weapons Convention (VERIFIN), University of Helsinki, Finland, p.405.
Soroush, MR., Modirian E., Khateri Sh., (2008), Long-term Effects of Exposure to Mustard Gas on Male Infertility, Iranian Red Crescent Medical Journal (IRCMJ), Vol. 10(4), pp.344-345.
Society for Medical Care of Chemical War Victims (SMCCWV), (1987), Crime Against Humanity, Tehran.
