انرژی، ایران و ترکیه،بازی وابستگی نا متقابل | فراتاب
کد خبر: 5984
تاریخ انتشار: 14 فروردین 1396 - 16:19
منوچهر شفیعی
نفت و گاز دو کالای استراتژیک هستند که در قلب تجارت بین ایران و ترکیه قرار دارند.اما ایران تنها بازیگر میدان انرژی ترکیه نیست و ترکیه نیز به ایران چنین نگاهی ندارد. ترکها به دنبال وابسته کردن منطقه به خود هستند.


فراتاب - گروه بین الملل: با افزاش جمعیت سالانه بین 1 تا 2 درصد و افزوده شدن تقریبی 1 میلیون نفر به جمعیت ترکیه و سهم 26 درصدی بخش صنعت در ارزش افزوده GDP ترکیه ،نیاز به مصرف انرژی یکی از ویژگیهای اصلی اقتصاد ترکیه را تشکیل می دهد. فقدان منابع طبیعی لازم برای برآورده سازی نیاز جمعیت و صنعت، ترکیه را وادار به تامین انرژی مورد نیاز خود از طریق واردات می کند. نزدیکی به خاورمیانه ترکیه را در دسترسی به این منابع در موقعیت ممتازی قرار داده است و همچنین رابطه اقتصادی این کشور و همسایگان آن همچون ایران و عراق را تحت تاثیر خود قرار داده است به صورتی که صادرات ایران به ترکیه گرچه همواره بیشتر از مقدار واردات از این کشور بوده است اما این برتری وابسته به تقاضای انرژی از سوی ترکیه بوده است. این نوشتار در پی بررسی نقش انرژی در ارتباط اقتصادی بین ایران و ترکیه از سال 2010 تا سال 2016 می باشد و می کوشد آینده این ارتباط را مشخص سازد.


جمعیت ترکیه از سال 2010 تا سال 2016 به طور متوسط سالیانه حدود 1 میلیون نفر افزایش یافته و از 72 میلیون نفر به بیش از 78 میلیون نفر در سال 2015 رسیده است. همچنین بخش صنعت نیز سهم 26درصدی در تولید ارزش افزوده اقتصاده این کشور داشته که دارای ارزشی بیش از 168 میلیارد دلار در هر سال میباشد.بر این اساس بخش حمل و نقل با 50 درصد و صنعت با 24 درصد مصرف نفت،بیشترین تقاضا را در سال 2010 به خود اختصاص داده اند با توجه به رشد بخش صنعت و جمعیت می توان گفت که این مقدار در سالهای منتهی به 2015 افزایش یافته است.بنابراین به طور متوسط نیاز بخش صنعت و جمعیت ترکیه به نفت بیش از 70 درصد مصرف کل در نظر گرفته می شود.در بخش گاز گزارش سال 2014 نشان میدهد که صنایع تولید برق با 48 درصد،صنعت با 25 درصد و مصرف خانگی با 19 درصد بیشترین مقدار مصرف گاز را به خود اختصاص داده اند.بررسی داده های موجود در زمینه مصرف و واردات انرژی ترکیه نشان گر این است که 99% نیاز ترکیه به نفت و گاز از طریق واردات برطرف میشود که این درصد از واردات بیانگر وابستگی بالای ترکیه به واردات انرژی است.


با توجه به جایگاه ایران در تولید هر دو منبع نفت و گاز،این دو منبع اهمیت بالایی در ارتباط اقتصادی بین ایران و ترکیه دارند اما از سوی دیگر وضعیت سیاسی منطقه ،رقابت بین کشورهای همسایه برای نفوذ به بازارهای انرژی و همچنین سیاستهای ترکیه میتواند در جایگاه ایران به عنوان تامین کننده نیازهای نفت و گاز این کشور تاثیر گذار باشد.ترکیه انتخاب های متعددی در تامین نیازهای بخش انرژی خود دارد و با این شرایط اگرچه وابستگی 99 درصدی این کشور به واردات نفت و گاز در این کشور نوعی آسیب پذیری استراتژیک را در پی دارد اما به دلیل فاصله کم تا کشورهای تولید کننده و همچنین تنوع آنها حساسیت ترکیه نسبت به سیاستهای منطقه ای کاهش میابد و از سوی دیگر این مسئله قدرت چانه زنی را در ارتباط با صادر کنندگان انرژی افزایش میدهد.همچنین به دلیل رقابت بین کشورهای منطقه در افزایش سهم خود از بازار این مسئله وابستگی استراتژیک را در کشورهای صادر کننده افزایش میدهد و موجب کاهش آسیب پذیری ترکیه می گردد. از دیدگاه این نوشتار ایران نیز باوجود کسب سهم مناسبی از بازار به دلیل وابستگی به بازار ترکیه قدرت خود در تنظیم سیاست نسبت به این کشور را از دست داده است و از این زاویه در برابر سیاستهای منطقه ای ترکیه آسیب پذیر شده است.

 

 

 


واردات نفت و گاز ترکیه
واردات نفت و گاز ترکیه همراه با افزایش مصرف انرژی در این کشور افزایش یافته است.در سال 2010 mtoe 30.78 از گاز ترکیه وارداتی بوده است و این مقدار در سال 2012 به mtoe 37.29 و در سال 2014 به mtoe 40.03 رسید.در همین زمان واردات نفت ترکیه در سال 2010 برابر بود با mtoe 30.55 که در سال 2012 به mtoe 33.1 و در سال 2014 به mtoe 33.87 افزایش پیدا کرد.پیش بینی میشود که مقدار واردات نفت ترکیه در سال 2018 به 702kb و گاز آن به 59059mcm افزایش بیابد.
با توجه به اینکه دولت ترکیه در سال 2012 انتشار جزئیات واردات انرژی را متوقف کرده و کلیه داده های مجود حذف شده است دسترسی به داده ها مرتبط با کشورهای صادر کننده انرژی به ترکیه با محدودیت رو به رو است اما با توجه به آنچه که در دسترس قرار دارد در سال 2012 ،ایران 39درصد،عراق 19%،عربستان سعودی 15 % ،روسیه 11%و قذاقستان 7%درصد نفت و در زمینه گاز روسیه 58 درصد،ایران 18 درصد،الجزایر 19 درصد،آذربایجان 7% صادرات به ترکیه را در اختیار خود داشتند. در سال 2014 سهم ایران از صادرات نفت به ترکیه کاهش یافت و ایران 15 درصد از صادرات نفت به ترکیه را در اختیار خود داشت در حالی که سهم عراق 16 درصد،روسیه 12 درصد،یونان 8درصد،اسرائیل 7 درصد و عربستان 6 درصد بازار را به خود اختصاص دادند.اما در صادرات نفت روسیه با 54 درصد و ایران با 18 درصد رتبه اول و دوم صادرات به ترکیه را به نام خود ثبت کردند و آذربایجان با صدور 12 درصد در رتبه سوم قرار داشت. در سال 2015 سهم عراق از 16 درصد به 45 درصد افزایش یافت و ایران 22 درصد از بازار نفت ترکیه را در برابر 12 درصد روسیه و 9 درصد عربستان در اختیار خود داشت. در این سال نیز همچنان روسیه با 55 و ایران با 16درصد و سپس آذربایجان با 12 درصد در صدر صادر کنندگان گاز به ترکیه بودند.


تحلیل داده های موجود در زمینه واردات انرژی ترکیه و شرکای آن نشان دهنده این است که ترکیه در زمینه تغییر سهم و همچنین شرکای اصلی صادر کننده گاز به این کشور با محدودیت رو به رو است اما در مقابل شرکای نفتی ترکیه سهمی متغییر دارند که در این زمینه آزادی عمل ترکیه برای بهره گیری از رقابت بین صادر کنندگان نفت دارد.در این زمنیه لازم است نگاهی به عوامل سیاسی موثر در واردات نفت و گاز ترکیه داشته باشیم.


در بخش گاز ترکیه سه شریک اصلی روسیه،ایران و آذربایجان را برای انتخاب کرده است و در حدود 80 درصد گاز سالیانه خود را از این سه منبع وارد میکند که سهم روسیه در فروش گاز به ترکیه 2 برابر فروش کل ایران و آذربایجان است. از این رو تبادل انرژی بین دو کشور جایگاه مهمی در روابط بین روسیه و ترکیه بازی میکند.موقعیت برتر روسیه در تبادل انتقال گاز به ترکیه موجب شده است که این کشور بتواند از این عامل در مسائلی فراتر از موضوعات مرتبط با انرژی بهره بگیرد.بعد از سال 2011 و شکل گیری بحران سوریه به نظر میرسد یکی نیاز ترکیه به واردات گاز از روسیه بر رفتار این کشور تاثیر گذاشته باشد.به طوری که حتی پس از شدت یابی بحرانی که پس از منهدم شدن هواپیمای روسی ایجاد شد با نزدیک شدن به فصل سرما ترکیه روند تنش زدایی بین خود و روسیه را آغاز کرد.ترکیه در صورت از دست دادن روسیه به عنوان تامین کننده انرژی خود به صورت جدی در معرض خطر امنیت انرژی قرار میگیرد.


در مقابل روابط ترکیه و آذربایجان متوازن تر و منافع آن بیشتر به صورت دو جانبه و در وضعیت وابستگی مقابل توزیع شده است. این همکاری ترکیه را جایگزین روسیه در مسیر انتقال گاز آذربایجان می کند و به ترکیه کمک میکند تا گازی ارزان تر از گاز ایران و روسیه خریداری کند. اما پس از بر سر کار آمدن حزب عدالت و توسعه و تلاش این حزب برای نزدیک شدن به ارمنستان آذربایجان از صادرات انرژی خود برای تحت فشار قرار دادن ترکیه استفاده کرد.


متفاوت از آنچه که در رابطه بین روسیه و ترکیه و آذربایجان و ترکیه رخ داده است. روابط بین ایران و ترکیه بیشتر نشان دهنده وابستگی ایران به ترکیه برای صدور گاز خود می باشد.با تیرگی فضای بین المللی برای ایران در نتیجه پرونده هسته ای این کشور و ناتوانی ایران در انجام معامله به وسیله یورو و دلار موجب شد که ایران در معامله با شرکای خود با دشواری رو به رو شود و همچنین چشم انداز ارتباط انرژی آن با اروپا دستخوش ابهام گردد. در نتیجه ترکیه این امکان را برای ایران فراهم میکرد که بتواند در قبال معاملات خود از ارز ترکیه بهره بگیرد.


از سوی دیگر روابط آذربایجان و ترکیه و هم چنین رقابت ایران و ترکیه از عواملی بوده است که تنش را در روابط بین دو کشور افزایش داده است اما وابستگی ایران به صدور انرژی به ترکیه موجب شده است که ایران نتواند از این ابزار برای ایجاد فشار بر روی دولت ترکیه بهره بگیرد. همچنین مصرف داخلی بالای ایران موجب شده است که این کشور به توزیع کننده ای غیر قابل اتکا برای ترکیه تبدیل شود چرا که بین سالهای 1995تا 2011 ایران به دلیل مصرف بالای داخلی بخشی از گاز مصرفی خود را وارد کرده است.این به این معناست که کشوری که دارای دومین ذخایر گازی جهان است به دلیل عدم مدیریت صحیح مصرف نه تنها جایگاه مناسبی در بازار صادرات ندارد بلکه خود وارد کننده گاز است و از این رو این عامل موجب ناتوانی ایران در بهره گیری از گاز به عنوان عاملی سیاسی شده است.
در بخش نفت کشورهایی که ترکیه نفت خود را از آنها خریداری میکند متنوع و سهم آنها نیز متوازن تر از فروشندگان گاز است این مسئله ترکیه را در آزادی عمل بیشتری برای مذاکره و همچنین تغییر شرکای نفتی خود قرار داده است.داده های مربوط صادرات نفت به ترکیه نشان میدهد که شرکای نفتی ترکیه همواره در حال تغییر بوده اند و در صورت ثبات برخی از آنها مانند ایران و عراق،سهم آنها در هر سال شاهد کاهش یا افزایش بوده است.در ارتباط با نفت آنچه که بر واردات ترکیه تاثیر گذاشته است کاهش تولید نفت ایران پس از تحریمهای هسته ای غرب بوده است.


در این راستا قابلیت اتکا به عرضه ایران به عنوان یک عرضه کننده قابل اعتماد کاهش یافت و از سوی دیگر انجام معامله با ایران به دلیل تحریمهای بانکی با دشواری رو به رو بود. کاهش تولید ایران در برابر افزایش تقاضای ترکیه موجب شد که ترکیه بازیگران دیگری را جایگزین ایران کند در این افزایش عراق که سریع ترین رشد تولید سال 2015 را در بین کشورهای اوپک داشته است توانست سهم خود در بین کشورهای صادر کننده نفت به ترکیه را افزایش دهد و از 16 درصد در سال 2014 به 45 درصد از سهم بازار ترکیه در سال 2015 دست یافت. در حالی که تلاش ایران بیشتر متوجه حفظ سهم خود در این بازار بوده است و سهم ایران که در سال 2012 ،39 درصد بود در سال 2014 به 15 درصد کاهش یافت و در سال 2015 به 22 درصد رسید. در این سال ایران رتبه اول خود در فروش نفت به ترکیه را از دست داد و عراق جایگزین آن شد.

 

نتیجه گیری
بازار انرژی ترکیه بازاری رو به رشد است و تقاضای آن همچنان رو به رشد خواهد بود. پیش بینی می شود که با رفع تحریمهای غرب تجارت انرژی بین ترکیه و ایران ثبات خود را باز بیابد و اعتماد بازار ترکیه به عرضه انرژی از سوی ایران تقویت شود. از سوی دیگر با رفع مشکلات بانکی ایران وابستگی یک سویه این کشور به بازار انرژی ترکیه کاهش می یابد اما همچنان به دلیل تنوع عرضه کنندگان انرژی امکان اینکه ایران بتواند از این عامل به عنوان ابزاری در معاملات سیاسی بهره بگیرد وجود نخواهد داشت. رقابت در بازار انرژی ترکیه مستلزم کاهش حساسیت عرضه ایران به عوامل سیاسی و افزایش سرمایه گذاری در بخش انرژی برای بهبود توانایی رقابت در برابر سایر عرضه کنندگان است. بدون کاهش این حساسیت ها و افزایش توانایی رقابت در شرایطی که ترکیه به دنبال تنوع بخشی به عرضه کنندگان و وابسته سازی عرضه کنندگان به بازار خود می باشد این احتمال وجود دارد که عرضه انرژی به محدودیتی در عرصه سیاست گذاری در رابطه با ترکیه تبدیل شود.

 

منوچهر شفیعی، کارشناس ارشد روابط بین الملل

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار