فراتاب – گروه بین الملل: کودتای ناتمام، ابتر، ناپخته، غیر فراگیر و پرمعمای 15 ژوئیه در ترکیه که توسط تعدادی از ژنرالها، افسران، درجه داران و سربازان عمدتا متشکل از نیروهای مسلح زمینی، هوایی و ژاندارمري ترکیه انجام گرفت در شرایطی رخ داد که تنش داخلی در ترکیه میان دولت و حزب حاکم عدالت وتوسعه با عناصر موسوم به دولت موازی طرفدار فتح الله گولن رهبر معنوی جماعت خدمت از دسامبر 2013  آغاز و تا چندروز پیش از تحقق کودتا تشدید شده بود، درطول این مدت صدها طرفدار گولن در دستگاههای پلیس، قوه قضائیه، برخی رسانه های وابسته به این تشکيلات، دانشگاهها و نیروهای مسلح يا محاکمه و روانه زندان شده یا تقليل مقام یافته یا از کار برکنار شده بودند، همچنین پیش از انجام کودتای نافرجام و پس از شروع نخست وزیری بینالي ايلديرم تنش زدایی در عرصه سیاست خارجی ترکیه با اعلام استراتژی کاهش دشمنان و افزایش دوستان آغاز شده بود و تنش میان دولت ترکیه با پ.ک.ک نيز تاحدودی کاهش یافته بود و نخست وزیر جدید  ترکیه پس از شروع بهبودی روابط با روسیه و اسرائیل درصدد کاهش تنش با مصر نیز برآمده بود و در قبال تحولات سوریه نرمشهايي از خود نشان داده بود. آنکارا همچنين در مبارزه با داعش همراهی نسبتا بیشتری با آمریکا و نیروهای ائتلاف را استارت زده بود بگونه ای که حتی برای پیروزی نیروهای دموکراتیک کردی -سوری که ازسوی آمریکا حمایت می شد در منبج  و حلب برغم مواضع قبلی در برابر کردهای سوریه یاری رسانده بود، بگونه ای چند روز پیش از این منبج توسط همین نيروها از دست داعش رها گردید. این در حالی بود که پیشتر دولت ترکیه علیه کردهای سوريه اقداماتی کرده بود و از ارتباط حزب دموکراتیک کردی سوریه با پ.ک.ک نگران بود و ترکیه تاوان مقاومت اخیر در برابر داعش و واردکردن ضربه به این گروه تروریستی را در انفجار مهیب فرودگاه آتاتورک در دو هفته پیش از کودتای نافرجام پرداخته بود.

علل احتمالی کودتا

مجموعه تحولات پيشاکودتا در ترکیه نشان می دهد که کودتاگران از اقدامات اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه با شدت زیادی ناخرسند بوده اند و قصد ضربه زدن به دولت ترکیه را داشته اند و به همین منظور انجام کودتایی را برنامه ریزی و تدارک دیده بودند تا در زمان نزدیک دیگری به انجام آن اقدام کنند، اما به چند دلیل این عملیات را زودهنگام انجام دادند، از جمله عوامل احتمالي که می توان برای تعجیل کودتا برشمرد عبارتند از:

- از آنجا که قریب یک هفته  قبل از کودتای شب جمعه 25 تيرماه چند تن از ژنرالهاي ارتش ترکیه که تنی چند از آنان از بازنشسته های نیروهای مسلح بودند بازداشت شده بودند و قرار بر بازداشت قریب 700 نفر دیگر از نیروهای مسلح بوده و کودتاگران نگران ادامه این بازداشتها بودند، کودتا را در زمانی نزدیکتر محقق ساختند.

- کودتاچیان نگران تقویت و افزایش مشروعیت اردوغان پس از شروع تنش زدایی در روابط خارجی و تا حدودی  تنش زدایی داخلی که آثار اقتصادی و امنیتی مناسبی را به ارمغان خواهد داشت بودند و انجام کودتا را در شرایط ثبات داخلی و خارجی کم یا بی نتیجه ارزیابی کرده و مبادرت به عملیات زودهنگام نمودند.

- نگرانیهای احتمالی ناشی از استمرار پاکسازيها و تصفیه های شروع شده از دسامبر 2013

- نگرانی از وقوع تغییرات در قانون اساسی ترکیه باهدف تبدیل نظام پارلمانی به نظام ریاستی و افزایش اختیارات رئیس جمهور و تاثیر آن بر روندهای سیاسی وامنيتي ترکیه و بروز محدودیتهای احتمالی برای فعالیت هواداران فتح الله گولن.

علل نافرجام ماندن کودتا

نظر به ماهیت، کم وکيف، شرایط حاکم، زمان  عملیات و دیگر عوامل میدانی شکست این کودتا درهمان ساعات اولیه محتمل بود. از دلایل عمده  نافرجامی این براندازی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

- تنها بخشی از بدنه نیروهای مسلح که گفته می شود دادستان نظامي و مشاور رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح طراح آن بوده اند با جذب تعدادی از امرا، افسران، درجه داران و سربازان با استفاده از تعدادی تجهیزات نظامی هوایی و زمینی  در این براندازی مشارکت داشتند.

- تحرکات کودتاچیها صرفا در برخی از بخشهای حساس شهرهای آنکارا و استانبول نمود عینی یافت که منجر به انجام عملیات ایذایی و بمباران پارلمان و تصرف شبکه تلویزیونی دولتی تی.آر.تی و سی.آن.آن ترک، دستگیری رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح و تصرف فرودگاه آتاتورک استانبول و پل بوغاز گردید.

- نقش اساسی را مردم ترکیه و هواداران رجب طیب اردوغان ایفا کردند که به ندای رئیس جمهورشان پاسخ مثبت دادند و با حضور گسترده در خیابانها و ميادين و مراکز حساس از قبیل ساختمان پارلمان، شبکه تی.آر.تی، ستاد مشترک نیروهای مسلح، فردوگاه آتاتورک و در برابر تانکهای ارتش و سربازان درآنکارا و استانبول و برخی شهرهاي دیگر مانع از پیروزی کودتا شدند.

-نقش برجسته نیروهای وفادار ویژه پلیس که پس از شروع مبارزه اردوغان با گولنيستها  و از سال 2014 به بعد تشکیل شده بود در ایستادگی در برابر کودتاچیان و کشتن و دستگیری آنها بسیار واضح بود و چند ده نفر از کشته شدگان این حادثه از همین نیروهای ویژه بودند.

- نقش برجسته نیروهای سه گانه مسلح حامی دولت بویژه خلبانان ارتش که درکودتا مشارکت نکرده بودند در مهار آن که منجر به جان باختن تعدادی از آنها گردید.

-نقش رسانه های تصویری خصوصی که پیام اردوغان را به مردم و حضور مردم در دفاع از دولت را منعکس می کردند وسبب ترغیب بیشتر مردم به حضور در ميادين و خیابانها گردید از مهمترین عوامل موثر درناکامي کودتا بود.

-حمایت احزاب مهم مخالف دولت از قبیل جمهوریخواه خلق، حرکت ملی و حزب دموکراتیک خلق از دولت قانونی برآمده از رای مردم و محکومیت کودتا ازسوی آنان.

عامل احتمالی پشت پرده کودتا

هرچند همه ابعاد این حادثه که در36 سال گذشته و از زمان آخرین کودتای نظامی در ترکیه که با کودتای ناکام روز گذشته تفاوت ماهوی زیادی داشت، بی سابقه بود روشن نشده و پس از این باید شاهد تنویر بیشتر جوانب مختلف این حادثه باشیم اما با توجه به فشارهای فزاینده دولت ترکیه به هواداران گولن در نهادهای مختلف سیاسی، نظامي، انتظامی، امنیتی، رسانه ای، دانشگاهی و اقتصادی درطول سه سال اخیر، ظن به اینکه فتح الله گولن از پنسيلوانيا این عملیات را هدایت کرده باشد يا حتی بدون اطلاع او افراد وابسته به وی مبادرت به کودتا نموده باشند، افزایش می یابد. موضوعي که رئیس جمهور ترکیه نیز بر دست داشتن گولن در این کودتای انجام شده بدست اقلیتی اندک تاکید دارد و پیوسته از دولت آمریکا خواهان استرداد گولن به ترکیه است و واشنگتن اعلام کرده است قوه قضائیه مستقل این کشور پس از دریافت کامل اسناد از سوی ترکیه نسبت به اتخاذ تصمیم اقدام خواهد کرد. در حالیکه اردوغان به کاخ سفید هشدار می دهد که باید بین ترکیه وگولن یکی را انتخاب کند، آمریکا با طمانینه پاسخ داده است که مجبور به انتخاب یکی از دو گزینه نیست، گفته می شود جو بايدن معاون اول اوباما بزودی جهت رایزنی با مقامات ترک باین کشور، سفر خواهد کرد، این در حالیست که حدود دو هفته پس از شکست کودتا ژوزف دانفورد رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا از ترکیه دیدن کرد و با مقامات این کشور گفتگو نمود. تاکید قاطعانه مکرر دولت ترکیه مبنی بر فرماندهی کودتای نظامی توسط فتح الله گولن از پنسیلوانیای آمریکا در حالی صورت می گیرد که  گولن  این ادعا دعای ترکیه را رد و اعلام کرده است اگر یک نهاد مستقل بین المللي حتی یکی از اتهامات مطرح شده از سوی اردوغان را وارد بداند او به ترکیه باز خواهد گشت. رهبر جماعت خدمت معتقد است کودتا سناریوی خود اردوغان است تا نسبت به تصفیه هواداران او اقدام کند. ازسوی دیگر در حالیکه اخباری در مورد حضور هنری بارکی از مسؤلان سابق سیا و پانزده نفر دیگر  از ترکیه، آمریکا و سفرای سابق پاکستان و عراق درشب کودتا در هتلی در جزیره بزرگ استانبول منتشر شد و این نشست را با کودتا مرتبط دانست، منصور آک گون دوست دانشگاهی نزدیک به احمد داود اوغلو نخست وزیر سابق که در این نشست حضور داشت اعلام کرد این نشست در مورد بررسی تاثيرات ایران در دوره پسابرجام هسته ای در منطقه تشکیل شده بود در همین حال اخباری مبنی بر حضور گراهام فولر از مامورین سابق سیا در شب کودتا در استانبول منتشر شد و نشست هنری بارکی با افرادی در هتل اسپيلديد را پوششی برای منحرف کردن توجهات از حضور فولر در ترکیه تلقی کرد و این حضور را در ارتباط با کودتا قلمداد کرد. فولر کسی است که به دریافت مجوز اقامت فتح الله گولن در آمریکا کمک کرده است و متهم به این است که رابط گولن و سازمان مرکزی اطلاعات آمریکاست.

این همه در حالیست که پیشتر نیز اخباری مبنی بر دخالت  ژنرال جان اف کمپل- فرماندۀ نیروهای کمکی امنیت بین المللی ناتو- با حضور در پایگاه اینجرلیک و ایفاي نقش در هدایت کودتا و نیز انتقال پول‌هایی از چندی قبل از طریق بانک‌هایی در نیجریه از سوی سازمان سیا به حساب افراد مرتبط با این کودتا منتشر شده بود که توسط وی و مقامهای امريکايي تکذیب شد. ژنرال ژوزف ووتل فرمانده نیروهای آمریکایی در خاورمیانه نیز که متهم به دست داشتن در کودتا شده بود تاکید کرد: هر گونه گزارشی درباره اینکه من با کودتای نظامی نافرجام ترکیه ارتباط داشته ام، کاملا نادرست و غیر دقیق است. وی تصریح کرد: ترکیه یک شریک مهم و فوق العاده در منطقه برای سال های زیادی بوده است. ما از ادامه همکاری ترکیه استقبال می کنیم و به دنبال گسترش همکاری ها برای مقابله با داعش هستیم. ترکیه میزبان نظامیان و هواپیماهای جنگنده آمریکایی در پایگاه اینجرلیک است. آمریکا از طریق این پایگاه هوایی، حملات هوایی زیادی را علیه تروریست های داعش در سوریه و عراق انجام داده است. ووتل همچنین گفت: ما قطعا روابطی با تعداد زیادی از رهبران ترکیه داشتیم، به خصوص رهبران نظامی. من نگران تاثیرات تحولات اخیر ترکیه بر روابط نظامی واشنگتن و آنکارا هستم. وی تصريح کرد که ترکیه همچنین مرکز مهمی برای سازمان سیا است تا از به اصطلاح نیروهای مخالفان میانه روی سوری حمایت کنند. درهمین حال، کاخ سفید، وزارت امورخارجه و پنتاگون و تنی چند از مقامات نظامی آمریکایی از جمله ژنرال ژوزف دانفورد رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور در چند نوبت دخالت آمریکا در کودتای نظامي نافرجام در ترکيه را قاطعانه رد کردند.

لازم به ذکر است که برغم انتشار برخی اخبار پیرامون  احتمال دخالت آمریکا یا برخی از آمریکائیها در کودتای نافرجام ترکیه، دولت ترکیه بصورت مستقیم از دخالت آمریکا سخني به میان نیاورده و مستنداتي نیز ارائه نکرده و صرفا به دلیل حضور فتح الله گولن در آمریکا، دولت این کشور را تلویحا به حمایت از او متهم می کند.

مزيد بر موارد فوق اخباری مبنی بر دخالت یا اطلاع عربستان و امارات متحده عربی از کودتا از زبان وزیر دفاع قطر منتشر شد که واکنشي از سوی مقامات کشورهای مذکور و ترکيه در پی نداشت. به نظر می رسد حل نشدن معمای دخالت عامل خارجی درکودتا کماکان ادامه خواهد داشت.

شرایط  و ابهامات کنونی ترکيه

در نگاه کلی به تحولات مربوط به پساکودتای نافرجام ترکیه و در شرایطی که ترکیه در دوران وضعیت فوق العاده بسر می برد و قریب پانزده هزار نفر در بازداشت موقت یا در حال محاکمه اند و حدود هفتاد هزار نفر از پرسنل نظامی و غيرنظامي در نهادهای علمی، سیاسی، فرهنگی، قضایی، رسانه ای  از کار خود حداقل بصورت موقت معزول شده اند و ارتش ترکیه با کمبود خلبان مواجه شده و رسانه های صوتی، تصویری، مجازي و واقعی مسدود شده اند و کلام اردوغان حکم قانون پیدا کرده و نيروهاي مسلح و سازمان امنیت تحت اختیار او قرارگرفته و ازسوی دیگر اصرار ترکیه بر تحویل گولن توسط آمریکا. و اقدامات تند پساکودتایی موجبات رنجش و اعتراض آمریکا و اروپا را فراهم کرده است،  هرچند که هوا داران اردوغان و حزب عدالت و توسعه و سایر احزاب مخالف بویژه جمهوریخواه خلق و حرکت ملی با حضور گسترده مستمر در مبادرت و خيابانهاي استانبول و شهرهای بزرگ ترکیه از دولت حمایت کرده اند اما معماهای حل نشده زیادی در مورد کودتا و تحولات آتی ترکیه از جهات داخلی خارجی وجود دارد که مهمترین آنها را می توان اینگونه برشمرد:

آیا دموکراسی در ترکیه پیروز خواهد شد؟

آیا از حضور بخشی از مردم در صحنه، در راستای محدود کردن احزاب مخالف استفاده خواهد شد؟

آیا ترکیه درمسیر اسلام گرایی سیاسی از نوع اخواني قرار گرفته است؟

آیا روابط ترکیه با آمریکا و اروپا تنش آلود خواهد شد؟

آیا ترکیه با روسیه و ایران هم پیمان خواهد شد و از متحدین غربی-عربی دور خواهد شد؟ آیا اساسا چنین تحولی امکان وقوع دارد؟

آیا ترکیه خواستار خروج از ناتو و برچیده شدن پایگاه نظامي -اتمی اینجرليک و باز پس گرفتن درخواست عضویت در اتحادیه اروپا خواهد شد؟

چشم انداز آتی

معماها و احتمالات مربوط به عرصه های داخلی و خارجی را اگر باتوجه به مولفه های عینی موجود بر پایه تجارب تاریخی جهان و ترکیه و قواعد حاکم بر نظام بین المللی کنونی و مولفه های واقعی اقتدار و قدرت مورد تحلیل قرار دهیم خواهیم دید که اگر روند تحولات پساکودتایی بسوي انسداد پیش رود. سوپاپهاي اطمینانی چون جامعه مدنی و احزاب متکی بر رسانه های فراگیر مد نظر، مانعی بزرگ در برابر این روند محسوب می شوند که در صورت وقوع می تواند موجب بحران داخلی دراین کشور گردد و همین امر سبب دوری اردوغان از تندروی خواهد شد.

در عرصه خارجی نیز با توجه به رویکرد سیاست خارجی ترکیه و نیاز مبرم این کشور به آمریکا و غرب و عضویت در ساختارهای سیاسی و نظامی اروپایی از جمله ناتو اين احتمال که ترکیه در کنار روسیه و ایران قرار بگیرد ضعیف است. لذا بنظر می رسد ترکیه در راستای برقراری توازن در روابط خارجی و اخذ امتیازاتی از آمریکا (نظیر تحویل گرفتن فتح الله گولن) و اروپا (ورود به پیمان شنگن در راستای سفر بدون ویزای اتباع ترکیه به کشورهای اروپایی عضو این پیمان و تسریع در روند عضویت در اتحادیه اروپا) کفه سیاست خارجی خود را بسمت  روسیه و ایران سنگین تر کرده است (باتوجه به سفر اردوغان به روسیه، سفر وزیرخارجه ایران به ترکیه و سفر احتمالی اردوغان به ایران و احتمال برگزاری نشست سه جانبه ایران، ترکیه و روسیه در تهران به پيشنهاد ايران) با در نظر داشت این مولفه ها و نگاه عمدتا اقتصادی ترکیه به ایران و روسیه بنظر، می رسد این تحرکات بیشتر از جنبه تاکتیکی برخوردار است تا جنبه استراتژیکی، هرچند که در موضوع سوریه احتمال نرمش از سوی ترکيه وجود دارد ولی به معنای چرخش 180درجه ای نیست مگر اینکه روابط آنکارا با واشنگتن وارد مرحله بحرانی شود که درحال حاضر از احتمال زیادی برخوردار نیست.

کلام آخر

در شرایط کنونی ترکیه، رجب طیب اردوغان باید دموکراسی موجود در کشورش را قدر دانسته و درصدد تقویت هرچه بیشتر آن بر آید، حمایت مردم از او و به شکست کشاندن کودتا مسولیت بیشتری را بر گردن رئیس جمهور ترکیه در حفظ و تقویت مردمسالاری نهاده و درصورت پرهیز از تندرويها در عرصه های داخلي و خارجي و حرکت در مسیر اعتدالی و تعاملی می توان تحولات مثبتي را در ترکیه و منطقه شاهد  گردید. پر واضح است که حزب عدالت و توسعه از نصف آرا مردم ترکیه برخوردار است و نیم دیگر آرا مردم این کشور در سبد سه حزب مخالف او (جمهوریخواه خلق ،حرکت ملی و دموکراتیک خلقها ) قرار دارد و درشرايط غيرملتهب و پساوضعیت فوق العاده و در پای صندوقهای رای به اردوغان و حزبش تعلق نخواهد گرفت.

درعرصه خارجی استراتژي اردوغان باید همانا بر کاستن از دشمنان و افزودن بر دوستان که از زمان روی کارآمدن بینابی ايلديريم اعلام و تا حدودي نيز شروع شده ادامه يابد و سیاست تنش زدايي در روابط خارجی بويژه در مناسبات با کشورهای همسایه تقویت شود و در روابط با غرب و روسیه نیز از توازن برخوردار باشد، چرا که تنش با غرب به نفع ترکیه نخواهد بود.

بدي است که تقویت ثبات و امنیت داخلی، منطقه ای و رشد اقتصادی این کشور و نیز افزایش مشروعیت حزب حاکم از مسیر ارتقا اعتماد متقابل، تنش زدایی و همکاریهای سودمند متقابل در عرصه های داخلی و خارجی عبور می کند.

افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان

منبع: دیپلمات