اسطوره شناسی تطبیقی در ادبیات ایرانی، آذری و گرجی | فراتاب
کد خبر: 5910
تاریخ انتشار: 25 اسفند 1395 - 01:05
دکتر لیلا درخش
تطبيق اساطير شاهنامه فردوسي با اسطوره دده قورقود آذربايجان و پلنگينه پوش گرجستان

فراتاب - گروه اندیشه: در ابتداي كار آنچه مرا مصمم كرد تا بر اين سه اثر ژرف تَر بيانديشم، اشتراك فرهنگي سرزمين هاي ايران،گرجستان و آذربايجان بود. همسويي اسطوره ها امري تازه نيست اما پرسش اصلي اين بود كه كدام اثر بر ديگري پيشي دارد و تا چه حد بر ديگري تأثير گذاشته است. از اين رو بر آن شدم تا براساس نگرش اسطوره اي، هر سه اثر را مورد بررسي قرار دهم. ابتدا جهان اساطير شاهنامه ي فردوسي بسيار پيچيده تَر از دو اثر ديگر بر من نمايان شد. چرا كه تفاوت بياني بين شاهنامه ي فردوسي و متون ديگر از جمله دينكرد، گاتها، كه مفاهيمي چون آفرينش، انسان اول و ساير نمادها را توضيح مي داد، باعث شد تا به قسمت اساطيري شاهنامه بيشتر بيانديشم.

آنچه در شاهنامه ي فردوسي مي خوانيم به نوعي با خرد همراه شده و جنبه هاي اسطوره اي معقول تَر جلوه مي كند اين در حالي است كه اسطوره ده ده قورقود در اين مورد بكرتر از شاهنامه ي فردوسي باقي مانده است. تصوير كاراكترهاي شاهنامه ي فردوسي به هيات انسان شبيه شده و در برخي موارد چون كشته شدن سيامك به دست ديوان يا تسخير ديوان توسط طهمورث، با فضايي اهورايي و اهريمني مواجه مي شويم، اما در اسطوره ده ده قورقود همچنان با تصوير انسان و حيوان به صورت رب النوع مواجهيم، اما بررسي پلنگينه پوش نگارنده را برآن داشت تا بيشتر در پي فرهنگ هند و رد پاي اين فرهنگ در منظومه ي پلنگينه پوش باشد. چرا كه چهره ي اصلي منظومه (تاريل) هند و معرفي شده است. در فرهنگ هندوستان، جهان بارها و بارها آفريده و ويران شده است تنها برهماي آفريننده مي داند كه اين واقعه چندبار روي داده است. هريك از اين چرخه هاي آفرينش از چهار دوران تشكيل مي شود كه هر كدام از آنها با يك عنصر اساسي مشخص مي شود.

نخست دوران طلايي يادوران استو (Estow) يا نيكي است. سپس دوران رجس (Redjs) يا انرژي فرا مي رسد و با دوران سوم كه آميزه اي از اين دواست دنبال مي شود. سرانجام دوران چهارم ياتمس (Tams) اين در حالي است كه در منظومه پلنگينه پوش رد پاي هيچ يك ازاين تقسيم بندي هاي اسطوره اي ديده نمي شود و شاعرفقط به ذكر چند نام بسنده مي كند.
اين تقسيم بندي يادآور تقسيم بندي مشترك بين اساطير ايراني و اسطوره ده ده قورقود است در اساطير  ايراني جهان به چهار فصل سه هزار ساله تقسيم مي شود. چناچه در فصل ده ده قورقود نيز اشاره كرديم. اين اسطوره نيز توصيف گاه چهارم آفرينش است و احتمالا گاه هاي قبلي يا در طول تاريخ از بين رفته يا هنوز كشف نشده است.
به هر روي بين دو اثر شاهنامه وده ده قورقود نكات مشابه زيادي موجود است. از ميان اين اساطير مشابه مي توان به نقش آفتاب و نحوه ي رهايي آن اشاره كرد. با توجه به اينكه آفتاب،اصلي ترين مقوله ي ميترائيسم است و اساطير مربوطه بعضا تغييراتي را پذيرا شده اند و بعضا بخشي از مشخصه هاي قديمي را حفظ كرده اند اين تغييرات را بررسي مي كنيم. در يشت دهم اوستا، باز صحبت از مهرمي شود مهر دارنده ي دشت هاي فراخ است. در قلل رفيع زندگي مي كند، جنگجويي است نيرومند و دلير، پيروزگري است كه سلاحي كارساز د ردست دارد (مهر باهوش ترين موجودات است، فاتح است و افتخار همراه اوست، مارتن ورمازرن ،١٣٧٣ص١٨)
ميترا مهمترين هماورد و رقيب شرّ است، در اساطير ده ده قورقود،قانتورالي صاحب خورشيد است و بعد از رهايش او را حمل و با او كُشتي مي گيرد، بعد از رساندن به محل نصب، بنابراين قانتورالي نقش مهمي در مورد خورشيد إيفا كرده و در هيات رب النوعي دشت فراخ، قلل رفيع، لازمه وجود اوست. ولي يك انسان با هيات ميترا شايد دشت هاي فراخ، برايش نياز درجه چندم باشد. مخصوصا اگر وظايف روحاني و شهرياري را كه در مهريشت به مهر نسبت داده شده است، (از اين يشت برداريم مهر،ايزدي است. به طور عمده مربوط به امر بركت بخشيدن ... داراي چراگاه هاي وسيع است ... او گله ورمه مي بخشد، فرزند مي بخشد گاوها را به ياري مي خوانند (بند٦٥،بهار،١٣٧٦،١٦٧) با اين أوصاف اگر شاهنامه ي فردوسي را بيشتر مورد مكاشفه قرار دهيم تفكر ميترائيسم در اين اثر نيز بارها و بارها به چشم مي خورد اما اين تفكر در شاهنامه به كاراكترها نسبت داده مي شود. حال آنكه در اسطوره ي ده ده قورقود نمادهاي خود كاراكترهاي مجموعه اند. اما در پلنگينه پوش شوتا روستا ولي عناصر مهرپرستي به ندرت به چشم مي خورد و فقط به عنوان تشبيه قهرمانان چه زن چه مرد به آفتاب ديده مي شود. در كتاب ده ده قورقود و حوادث گاه چهار، نحوه بوجود آمدن انسان اول گاه چهارم را ديديم كه از زمين مادر رويش تخمِ صيانت شده در سايه درخت مقدس، انسان رشد مي كند و توسط انواع پرورش مي يابد. اين در حالي است كه در شاهنامه ي فردوسي انسان اول كيومرث همان اولين انسان ميرا نيز با ريختن گشناب بر زمين حيات ديگر آدميان را فراهم مي كند ... در كتابِ بندهشن و كتاب يادگار جاماسپيك كه شامل پيشگويي هاي پايان جهان است. آمده كه (اهورامزاد خداي بزرگ نيكي قبل از آفريدن كيومرث نخستين شر، گاوي آفريد. لشكريان بدي چون خواستند آفرينش و از ميان ببرند. برگاودست يافتند. اما از مغز گاو انواع گوناگون پديدآمد. (مارتن ورمارزن،١٣٧٣.٨٣)

اين گاو كه با تغييراتي در شاهنامه ي فردوسي روح پادشاهان كياني را دوباره احيا مي كند و با پرورش فريدون به حيات ضحاك پايان مي دهد در اسطوره ده ده قورقود جايگاه بكرتري مي يابد. گاو يكداد منشا خير بوده است. گاو آفرينش اول، و مادر بزرگ تمام هستي، ولي گاوي كه بدست ميترا، يا رب النوع گاوها آپيس، او روز در گاه چهارم كشته مي شود گاو اهريمني است. فديه گاو از بابت تكرار مراسم آييني مهم است. مي شود زايش را بعد از رهايش آفتاب در پناه تابش آفتاب تفسير كرد.
در شاهنامه فردوسي اهريمنان مواردي با آفرينش اهوراييان حيات مي يابند و تمام مدت غلبه ي يكي بر ديگري ماجراي اساطير ايراني را رقم مي زند. در اسطوره ده ده قورقود نيز تا لحظه رهايي ايل اغوز شاهد نبرد اهوراييان و اهريمنان هستيم.
در اساطير ايراني غار مهري نماد چرخ گردون است. صخره هم كنايه از آسمان است كه بر زمين نور مي پاشد ... به موجب فرضيه اي ميترا از آميزش زمين و آهورا مزدا بوجود آمده است هرچند اين نظر قابل قبول نيست، (ميترا سنگ زاد است و از صخره اي تولد مي يابد ... مارتن ورمازرون ١٣٧٣،٩٤) اما نكته مهم وجود صخره و تپه است كه در منظومه ي پلنگينه پوش نيز به نوعي ديده مي شود اما شاعر گرجي كه چندان از نشانه هاي نمادين به كارگرفته آگاهي ندارد اين دو نماد را چندان نمي پردازد. در حالي كه در اسطوره ي ده ده قورقود دقيقا يادآور معابد ميترائيسم مي شود آنچه برافسوس نگارنده مي افزايد شيوه ي بيان فردوسي است، حكيم طوس مباحث اساطيري را خرد گرايانه توصيف مي كند و همين امر باعث تغيير اساطير شده است هر چند در متن شاهنامه نيز تاپايان پادشاهان پيشدادي نشانه هاي اسطوره اي كم نيست اما تغيير آنها پرسش برانگيز است. به غير از آيين ميترائيسم كه نشانه هايي به اساطير بخشيده است آيين مانوي نيز قابل توجه است (آيين مانوي بردوبن نوروتاريكي و سه دوره ي كيهاني استوار است. اين سه دوره عبارتنداز دوره آغاز (جدايي كامل نور وظلمت)، دوره ي ميانه (آميختگي نوروظلمت) دوره پاياني (جدايي دوباره ي نوروظلمت) (سي، آر، سي، آلبر ،زبورمانوي، ١٢٥) اين نوع تفكر در هر دو اثر سترگ شاهنامه وده ده قورقود نشانه هايي ازخود برجاي گذاشته است.

...ادامه دارد

 

 

ليلا درخش دانش آموخته دكتراي زبان و ادبيات فارسي با گرايش اسطوره شناسي، مدرس دانشگاه و مدارس فرزانگان تهران، مستند ساز، شاعر و داستان نويس و منتقد ادبي

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار