فراتاب - گروه اندیشه: ظهور پدیده دولت اسلامی عراق و شام موسوم به داعش، جهانیان را با معادلات جدیدی درعرصه بین الملل مواجه ساخته است. از بنیانهای شکل گیری ترور وخشونت این محصول قرن ۲۱، تا فنون درآمدزایی، تجارت خون و برده داری مدرن این گروه، همه از مباحثی است که فهم آن به واکاوی پدیده و مقابله احتمالی با آن راهگشا خواهد بود.
بی شک پژوهشی درخور توجه در خصوص گروه شورشی داعش، نیازمند رویکردهای مختلف و نگریستن به این پدیده از زوایای متفاوت است.از آنجایی که انجام این مهم با نگرشهای متفاوت روانشناسی سیاسی، روابط بین الملل، فلسفه سیاسی، اندیشه سیاسی از بضاعت و عهده علمی یک نفر خارج است، لذا از پژوهشگران و کارشناسانی که درهریک از این حوزهها متخصصاند، دعوت به همکاری به عمل آمد. خانم دکتر «فرنگیس بیات»، دانش آموخته علوم سیاسی، آقایان «منصور براتی»، دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی و پژوهشگر جریانها و نظریات سلفی، «پیام رضایی»، محقق و دانشجوی فلسفه، «یحیی زرین»، کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال افریقا و پژوهشگر مسائل کردستان، «محمودرضا مقدم شاد»، دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی، «علی شهبازی»، دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی و خانم «فاطمه عبداللهی»، دانش آموخته کارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه واینجانب «مهدخت ذاکری»، دانشجوی دکتری روابط بین الملل، برمبنای حوزههای تحقیقاتی تخصصی خود هریک عهده دار فصلی از کتاب بربریت مدرن: تاملی بر اکنون و آینده داعش، شدیم. این مجموعه به اهتمام انتشارات پژوهشکده مطالعات کاربردی قلم در 500 نسخه با مقدمه دکتر «قدیر نصری»، دانشیار اندیشه سیاسی دانشگاه خوارزمی تهران به چاپ رسیده است.
شایان ذکر است که در این کتاب از منابع مختلفی به زبانهای فارسی، انگلیسی، فرانسه و کردی استفاده شده است که این خود میتواند نشانگر تنوع و عمق تحقیقات باشد. علاوه بر این، با توجه به استفاده از منابع دست اول و نیز کارشناسان بومی در این کتاب، میتوان مدعی بود که این مجموعه مقالات که در نوع خود شیوهای نوین در سبک نگارش کار علمی در ایران محسوب میشود، با رویکردی بدیع به موضوع نگریسته است.
از آنجایی که پدیده داعش موجودیتی چندوجهی و پیچیده است، لذا در راستای شناخت آن نیاز است که با رویکردهای مختلف به جنبههای بنیادهای روانشناختی رهبران و جنگجویان، به علل پدید آمدن آن، به ریشههای خشونت گرایی آن و نیز به بررسی ابعاد رسانهای ترویج خشونت این گروه و نیز به تبعات جاری و احتمالی آن در آینده، پرداخت.
در راستای تحقق این مهم، در این کتاب تلاش شده که به علل و ریشههای ظهوراین پدیده جهانی شده قرن ۲۱ و همچنین پیامدها و تهدیدات منطقهای و فراملی آن پرداخته شود. به این منظور، کتاب به دو بخش اصلی ریشههای ظهور و خشونت داعش و پیامدهای ظهور داعش تقسیم شده است. در قسمت اول با رویکردی فراتحلیلی به بررسی دلایل شکل گیری گروه دولت اسلامی و نیز وجه مشخصه آن یعنی خشونت متصاعد این گروه، پرداخته شده است. از مهمترین دلایلی که در این قسمت در توضیح پدیدآمدن افراط گرایی و شورش در منطقه بدان اشاره است، گسست و یا ضعف شدید رابطه دولت – شهروندی حاکم در خاورمیانه است. در واقع با وجود دولتهای شکننده در این منطقه و عدم شکل گیری دولت –ملتهای حقیقی، حاکمیت دچار فترت شده و فضا برای ظهور واگراییهای ملی- قومی و رادیکالیسم مهیا شده است.
علاوه بر این، خلأ قدرت و تنشهای قومی و مذهبی نیز به مثابه ابزارهای شتاب دهنده چارچوب بندی گروههای شورشی افراطی، از دیگرعلل پدید آمدن این خشونت آمیزترین گروه شورشی معاصر، به حساب میآید. به منظور واکاوی ریشههای خشونت جنگجویان و رهبران این گروه، ساخت شناختی و جهان زیست های افرادی که به این گروه پیوستهاند مورد تحلیل قرار گرفته است. در تحلیل تضاد آگاهیهای ستنی و مدرن این افراد و نیز سطح شناخت آنان از دنیای مدرن، به درستی میتوان گفت که ناکامیهای اجتماعی،ازهم گسیختگی نظام هنجاری و آلودگی شناختی از بااهمیتترین دلایل خشونت جاری این گروه است. در ادامه سوالی که مطرح میشود چرایی نمایش خشونت عریان توسط این پدیده بی سرزمین است. با استفاده از «تعذیب» فوکویی به این نتیجه رسیدیم که داعش در تلاش است با به تأخیر گذاردن فرایند مرگ و در عوض پرداختن به پروسه نمایش خشونت، تصویری خاص از خود را بازنمایی کند.
پس از واکاوی ریشههای پدیدارشدن گروه دولت اسلامی عراق و شام، علل خشونت و نیز بررسی پارادایمهای گوناگون در شناخت وجوه این پدیده، کتاب به بررسی پیامدها و تهدیدات امنیتی منطقهای و فرامنطقه ای آن میپردازد. تهدیدات داعش به مرز و سرزمین خاصی منحصر نیست. داعش تهدیدی بی سرزمین است که امنیت وجودی جامعه بین الملل را مورد تهدید قرار میدهد. این تهدیدات به اتحادیه اروپا، به سبب مجاورت سرزمینی، سرریز شده است. روند بی سابقه مهاجرتها به اروپا بارزترین پیامد فرامنطقه ای داعش است. علاوه براین، از آنجایی که داعش به سازمان تروریستی-تبهکاری مبدل گشته و از طریق اقدامات و تجارت مجرمانه به درآمدزایی میپردازد، لذا همکاری با گروههای جرائم سازمان یافته منطقهای نیز از دیگر تهدیداتی است که متوجه اروپاست.
جدا از بحث آسیبها و تهدیداتی که داعش علیه جامعه جهانی اعمال میکند، منافعی نیز برای برخی کشورها و گروههای دیگر به همراه داشته است. رژیم صهیونیستی از آن جمله است. به آسانی میتوان اذعان داشت که اقدامات داعش به طور مستقیم و یا غیرمستقیم در راستای منافع رژیم صهیونیستی قرار دارد. به دنبال فرسایش حاکمیت سوریه و به تبع آن کاهش نفوذ ایران در این کشور، تغییر چارچوب مناقشات تاریخی در منطقه از فرم تقابل اعراب- اسرائیل به تقابل سنی-شیعه، از مهمترین تاثیرات مثبت اقدامات داعش بر امنیت ملی و منافع به شما رژیم صهیونیستی ر میرود. علاوه براین، ظهور داعش بر روند تحولات سیاسی و اقتصادی کردها در منطقه، بسیار تاثیرگذار بوده است. آشوب و بی نظمی پیش آمده در منطقه سبب شد تا کردها مسئله استقلال را با جدیتی بیشتر از گذشته دنبال نموده و در تحولات شکل گیری سرزمینی و جغرافیایی منطقه نقشی اثرگذار داشته باشند.
شایان ذکر است که این کتاب محققا به ثمر نمیرسید اگر که رهنمودهای دلسوزانه، تلاشها وکمک های بی بدیل جناب آقای دکتر «قدیر نصری»، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، نبود. این کتاب در ابتدا ایدهای خام و درحد تنها یک مقاله بود اما با تلاش نویسندگان و قطعا با دلگرمیهای آقای دکتر نصری سعی شده تا مجموعهای بدیع فراهم گردد. همچنین جا دارد از کمکهای آقای مهندس امیر خالقی بعنوان دستیار اجرایی پروژه تشکر به عمل آید. امید آنکه این کتاب دستمایهای در راه پژوهشهای آتی باشد.
مهدخت ذاکری, دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است