بازخواني کتاب اقتصاد سياسي ايران و نظریه استبداد شرقی | فراتاب
کد خبر: 5169
تاریخ انتشار: 11 دی 1395 - 02:25
بهاره مقصودی
این نوشتار به بازخوانی فصل نخست از کتاب اقتصاد سیاسی ایران اثر دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان می پردازد

فراتاب گروه کتاب: كتاب اقتصاد سياسي ايران شامل چهار بخش و دو مقدمه نويسنده بر چاپ هاي اول و دوم و يك مقدمه نسبتا طولاني و پيشگفتاري از مترجمان است.ناگفته نماند  يك گاهنامه‌ي تاريخ معاصر در 30 ص (421- 388) كه توسط مترجم، كامبيز عزيزي فراهم شده، پيوست كتاب است كه رهنمونگر خوبي جهت فهم بهتر كتاب است. پيشگفتار مترجمان در سه صفحه فراهم شده و در رابطه با ترجمه كتاب و اهميت اين كتاب و نيز اشاره به خاورشناساني چون جيمز بيل و الول ساتن است كه در رابطه با اقتصاد تاريخ ايران كار كرده اند.

مقدمه مولف بر چاپ دوم در واقع، تشريح و تبيين نظريه استبداد ايراني، اشاراتي به مضامين و مايه هاي اصلي منتقديني چون سعيد برزين، محمد رضا سوداگر، محمد رضا نفيسي و سرهنگ نجاتي و جوابيه بر انتقادات اين منتقدين است كه بعد از چاپ اول كتاب از جانب نويسندگان فوق، انتقاداتي ارائه شده بود و نيز داراي يك جمع بندي و كوتاه و اشاراتي گذرا به  تاريخ اقتصاد سياسي ايران ازسال 57 تا 71 است.و مقدمه دوم كه بر چاپ اول نوشته شده در دو صفحه(41 -40 ) فراهم شده و اشارات مختصر به علايق نويسنده،كتاب و سپاسگذاري از كساني است كه در تهيه‌ي كتاب وي را تشويق كرده اند.در مقدمه اصلي هم به كتاب و فصل هاي كتاب اشارات مختصري داردو در واقع مدخلي براي كتاب است.

بخش اول:

فصل يا بخش اول كتاب،داراي سه مبحث تشريح و تبيين شيوه‌ي توليد،تحولات قرن نوزدهم و انقلاب مشروطه و پس از آن است كه  در 98 ص  فراهم شده است.

درباره‌ي شيوه‌ي توليد: فئوداليسم يا استبداد

در اين مبحث كاتوزيان،اشاراتي به خصيصه هاي شيوه توليد فئوداليسم و استبداد مي كندونيز در راستاي تبيين و فهم بهتر نظريه‌ي خود در آغاز به تبيين و تشريح اصطلاح اقتصاد سياسي،چالش هاي نظري و عملي فئوداليسم در بكارگيري آن براي تاريخ ايران  و در نهايت تبيين نظريه و چارچوب نظريه خود مي پردازد و با ذكر دلايلي،اقتصاد و شيوه توليد اقتصادي ايران در گذشته را فاقد خصيصه هاي فئوداليسم مي داند و بر اين باور است تبيين تاريخ ايران بر مبناي فئوداليسم،نشانگر كج فهمي و بي توجهي به واقعيت هاي تاريخ و جامعه‌ي ايران و به عبارتي جامعه شناسي تاريخ ايران است.

كاتوزيان در مقدمه‌ي كتاب در رابطه با اصطلاح اقتصاد سياسي مي نويسد: اين اصطلاح به روش،ديدگاه و رهيافت اين مطالعه اشاره دارد.اجمالا به معناي رهيافت مشترك علمي است كه اگرچه نادقيق يا نامنسجم  نيست متضمن ديدگاهي است كه به حل مشكلات واقعي توجه دارد نه به طرح معماهاي خيالي يا انتزاعي،در اين رهيافت مشترك علمي استدلال ها و شواهدي ارائه مي شود كه تركيبي است از نظريه،تاريخ و داد هاي آماري،در اقتصاد سياسي تجزيه و تحليل و توصيف درهم مي آميزد و در ارزيابي هاي آن از شواهد كمي و كيفي هر دو بهره گرفته مي شود (همان:43) و در ادامه يك پرسش اساسي را بدين صورت مبناي كار خود قرار ميدهد،آيا اقتصاد سياسي ايران تا اصلاحات ارضي دهه‌ي 40 اساسا فئودالي است يا نه؟

پيش از پرداختن به پاسخ اين  پرسش،ابه چالش هاي نظري و عملي كاربست نظريه‌ي فئوداليسم براي ايران و نيز ويزگي ها و خصيصه هاي فئوداليسم در اروپا مي پردازد و در اين راستا مي نويسد::تا دهه‌ي چهل يعني دهه‌ي اصلاحات ارضي،رويكردها به تاريخ ايران رويكردهاي ماركسيستي و متاثر از آن بوده است و از اصطلاحاتي چون فئوداليسم،كاپيتاليسم بوروزوا پرولتاريا بكارگرفته مي شد. و در دهه‌ي پس از چهل اين پرسش اساسي فراروي تحليل گران قرارگرفت كه آيا آيا تحليل تاريخ ايران بر مبنا چهارچوب تحليل سنتي اروپا كارآمد است(48 ) وكاربست اصطلاح فئوداليسم بهتر است يا استبداد آسيايي واقعي تر است؟(48 )از اينرو،چالش اساس در اين راه جهانشمول فرض كردن نظريه هاي عام ومجرد ارائه شده در علوم اجتماعي بود؟

فئوداليسم در روش و عمل:

در روش:

يكي انگاشتن مدلهاي مجرد با امور دنياي واقعي،از چالش هاي اساسي كاربست فئوداليسم از لحاظ روش شناختي در جامعه‌ي ايران بود.فئوداليسم مدلي مجرد و كلي از جامعه با ويژگيهاي متمايز اجتماعي،اقتصادي وفني ونهادي است. (51)

در نظريه:

ويژگي هاي فئوداليسم اروپايي

  • محصول فروپاشي و تجزيه‌ي امپراتوري روم و نابودي برده داري است(52)
  • پس از گذشت چندين قرن برخي از ويژگي هاي اجتماعي و اقتصادي زير از آن ريشه گرفت.
  • برقراري مالكيت خصوصي بر زمين و تمركز آن هم در مكان و هم در گذر زمان  با اعمال قوانين و رسوم سفت و سختي مانند ارثيه غير قابل انتقال و ارث بري انحصاري پسر ارشد
  • استقرار نظام سرواژ كه دهقان وابسته به زممين را وادار ميكرد كه اضافه توليد خود را به عنوان اجاره، عشريه، خراج و جزء آن بپردازد.
  • معمول شدن ساير تعهدات دهقان مانند ارائه‌ي خدمات مستقيم و غير مستقيم به ارباب و پرداخت مبالغ معين براي كسب اجازه ازدواج.
  • برقراري نظام اربابي، شامل حضور ارباب در املاك خود.
  • شكل گيري ساختار بي انعطاف طبقاتي و طبقه اشراف آريستوكرات.
  • تمركز يافتن قدرت اقتصادي و سياسي در روستاها كه توليد كننده‌ي تقريبا تمامي محصولات كشاورزي و صنعتي بودند.
  • متقابل بودن حقوق و تعهدات قرادادي طبقات مختلف، دولت و پايگاه فئودال آريستوكراتيك آن، بنابراين در حالي كه قدرت در دست دولت بوده است (كه اشراف فئودال را نيز در بر مي گرفته)، اعمال قدرت از طريق قرارداد- قوانين، سنت ها، رسوم و جزء اينها انجام مي شده است. از اين رو استفاده از قانون خودسرانه عموميت نداشته است، قانون ممكن بوده يك مرغ دزدزا به اعدام محكوم كند، ولي اجازه نمي داده است كه يك دهقان را براي لذت شاه يا ارباب بكشد يا مثله كند.
  • كليسايي كه سلسله مراتبي مشابه دارد به قشرهاي مختلفي تقسيم شده است و اشراف خودش رهيريش مي كند و از طريق تعاليم خود كل نظام موجود را مشروع و توجيه مي كنند. (53 – 52 )

در عمل:

چهارده قرن در اروپا وجود داشت. البته جوامع فئودالي اروپا هريك با تاثر از شرايط اقليمي و روابط بين المللي و بين قاره اي،هريك ويژگي خاص خود را داشتند.ازاينرو ظهور و فروپاشي آنها به شكل هاي متنوع رخ داد.در انگلستان، افول فئوداليسم همراه بود با ظهور شهرها يا بخش هاي آزاد،گسترش تجارت،انباشت سرمايه‌ مالي در دست طبقه‌ي بورژوا و اتحاد موقتي اين طبقه با شاه و دولت در مقابل اشرافيت و كليساي كاتوليك(آغاز سلطنت مطلقه در انگلستان)از اينرو،ماهيت استبداد اروپايي با استبداد شرقي تفاوت داشت و كم دوام تر هم بود(همان:54 )

ايران و فئوداليسم:

با توجه به نكات ذيل در رابطه با تاريخ ايران ميتوان اذعان كرد ايران فاقد فئوداليسم بوده و به عبارتي نمي توان براي گذشته‌ي ايران اصطلاح فئوداليسم را به كار بست.به عبارتي كاتوزيان با برشمردن خصيصه هاي فئوداليسم در اروپا ، در مقابل نيز اينچنين آن را با خصيصه هاي اقتصاد سياسي ايران برآورد مي كند:

  • فقدان برده داري در مفهوم رايج در اروپا.
  • فقدان وجود نظام سرواژ.
  • ساختار اجتماعي ايران به خاطر انعطاف بودن فاقد مجلس اعيان، اشرافيت و توزيع ثروت بود و هيچ تضميني براي وصول ثروت يك فرد به موروثان نبود و همواره امكان غضب و مصادره‌ي اموال بود و نيزدر سلسله مراتب اجتماعي ايران تحرك بيشتري هم به سمت بالا و هم پايين مشاهده مي شد و از اين حيث سلسله مراتب ايراني بيشتر مثلثي بود.اين مثلث قاعده‌ي بسيار عريضي داشت كه فاصله‌اش تا راس اندك بود.مثلثي كه در راسش زاويه‌اي منفرجه قرار داشت.
  • هيچ گونه رابطه‌ي حقوقي و تعهدات قرادادي پايدار (قانوني) بين طبقات مختلف دولت و مردم وجود نداشت.وظايف همه حول محور حفظ دولت بود. و ميتوان از اصطلاح تضاد دولت-ملت سخن راند.
  • متمركز بودن قدرت اقتصادي و سياسي در مناطق شهري.
  • فقدان سلسله مراتب مذهبي سخت و محكم در اسلام(59 – 57 ) و در ادامه جهت فهم بهتر مساله به انواع مالكيت و مفهوم مالكيت در ايران مي پردازد:

 

ماهيت مالكيت در ايران:

مالكيت خالصه يا مالكيت مستقيم دولت بر زمين هاي-مالكيت دولتي زمين هاي باير-انتقال زمين هاي قابل كشت به كارگزاران و نزديكان دولت كه امكان انتقال به ورثه نبود و مهمتر اينكه همراه بود با غضب و پس گيري آنها-تيولداري-خرده مالك با اين وجو اينان نيز چندان امنيتي نداشتند-اراضي موقوفه عمومي و خصوصي-  با عطف به انواع مالكيت ها و موارد مذكور ديگر در ايران نظام فئودالي برقرار نبوده است.(60 -59)

آيا استبداد شرقي بر ايران حاكم بوده است؟

با عطف به واقعيت هاي مذكور،همايون كاتوزيان از كاربست نظريه‌ي فئوداليسم براي ايران اجتناب مي كند و آن را با واقعيت هاي تاريخ ايران هماهنگ نمي داند و در مجموع آن را نادرست مي داند و كاربست آن را نتيجه كج فهمي و شتابزدگي مي داند و از اصطلاح استبداد ايراني استفاده مي كند و به عبارتي از نظريه‌ي استبداد ايراني براي تبيين تاريخ ايران به جاي نظريه استبداد شرقي  يا شيوه توليد آسيايي ماركس كه كه در مناسبات اجتماعي و اقتصادي ايران به چشم مي خورد، استفاده مي كند.

 

الگوي نظريه استبداد ايراني از نگاه كاتوزيان:

عدم پديد آمدن فئوداليسم اروپايي در ايران چراكه زمين ها در مالكيت دولت بود و آن مقدار نيز كه واگذار مي شد از امنيت دوام چنداني برخوردار نبود-ازاينرو ايران فاقد اشرافيت پايدار و قدرتمند چون اشرافيت اروپا شد- دولت نماينده هيچ طبقه‌اي نبود و همه زير سلطه‌ي دولت بودند و دولت به خاطر انحصار مالكيت خود استثمارگر بود-ازاينرو دولت در فوق طبقات قرار داشت-به همين دليل فاقد قانون بود قانون  يعني آنچه كه دولت را تاحدودي محدود و يا رفتار دولت را پيش بيني پذير مي ساخت-قانون عبارت از راي دولت بود كه هر لحظه مي توانست تغير كند واين  به مفهوم استبداد بود نه ديكتاتوري، ديكتاتوري ، نظام سياسي يك جامعه‌ي طبقاتي به معناي اروپايي بود كه به طبقات حاكم متكي بود و استبداد متكي به طبقات است نه محدود به قانون-چون همه حقوق در انحصار دولت بود همه وظايف نيز در انحصار دولت بود و مردم فاقد هرنوع وظيفه بود و اين مهم منجر به تضاد دولت – ملت در تاريخ ايران شد-ازاينرو در چنين نظامي صنعت و كاپيتاليسم نمي توانست رشد كند-زياد بودن تحرك اجتماعي هر شخص ساده‌اي ممكن بود وزير شود وزير و هرشخص ديگري ممكن بود به سهولت مقام و ثروت و جان خود را از دست بدهند.-در نتيجه جامعه جامعه‌اي بود پيش قانون و پيش سياست يعني سياست و قانوني كه مردم در مشروطه طلب مي كردند چيزي جدا از آنچه بود كه در ايران وجود داشت.- فروپاشي يك حكومت استبدادي  كه محصول شورش، فتنه و هجوم خارجي بود منجر به تغيير نمي شد بلكه به علت هرج و مرج ناشي از آن منجر به بازتوليد حكومت استبدادي مي شد.

خلاصه اينكه ،كاتوزيان معتقد است كاربست نظريه‌ي استبداد ايراني جهت تبيين وفهم اقتصاد سياسي ايران مناسب و مقرون به واقعيت است و در پايان جهت تسهيل كار و ارائه‌ي يك چهارچوب نظري به تبيين نظريه‌ي خود و دلايل بر آمدن استبداد در تاريخ ايران مي پردازد و اينچنين آن را تبيين مي كند:

 

دليل پيدايش حكومت استبدادي در تاریخ ايران

كم آبي - فقدان  مازداد توليد - روستاهاي پراكنده - عدم توان ايجاد مالكيت قدرتمند از سنخ قدرت فئودالي مستقل اروپايي - امكان ايلات با قدرت نظامي برتر جهت جمع كردن مازداد توليد بخش بزرگي از كشور و تبديل ايلات داراي قدرت نظامي برتر به دولت از نگاه كاتوزيان عامل جغرافيايي ايران كه موجب كم آبي شده در ايجاد روستاهاي پراكنده و فقدان مازداد توليد نقش اساسي داشته است و اين عدم مازداد و وجود روستاهاي دور از هم،مانع پيدايش مالكيت قدرتمند از سنخ اروپايي و در نهايت فئوداليسم شده است و اين عوامل خود زمينه و بستر را جهت نقش آفريني ايلاتي كه داراي نيرو و قدرت نظامي برتر بوده فراهم كرده و اين برتري خود به مرور،منجر به تشكيل حكومت هاي ايلياتي در ايران شده است كه منطق آنها در حكومت،غارت بيشتر و گردآوري ماليات به هر صورت ممكن بوده است كه سرانجام به پيدايش تضاد دولت-ملت در ايران منجر شده است.

 

 

نویسنده: بهاره مقصودی

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار