فراتاب: حجم تجارت خارجی بین ایران و روسیه در پیرامون 1-3 میلیارد دلار در سال در نوسان بوده است. مقدار صادرات ايران به روسيه در سالهاي مختلف هيچگاه به يك ميليارد دلار نرسيده است. با در نظر گرفتن اینکه مقدار صادرات ایران به افغانستان حدود 3-4 میلیارد دلار و عراق بیش از 6 میلیارد دلار بوده، روسیه به عنوان بزرگترین همسایه ایران سهم کمتری در مقایسه با دیگر همسایگان ایران دارد. بنابراين معین است که بازار روسيه براي كالاهاي ايران محدود بوده و مازاد بر مصرف كشور در بازارهاي ديگري كه طي ساليان دراز از ثبات نسبي برخوردار بوده صادر مي شده است. روسیه و ایران هر دو کشورهای صادر کننده نفت و انرژی هستند. به همین سبب اقتصاد آنان نسبت به هم تکمیل کننده (اکمالی) نیست. سهم نفت در اقتصاد هر دو کشور کشور بیش از 50 درصد است.
با نگاهی به حجم تجارت دو کشور می توان دریافت که تجارت خارجی دو کشور در سطح قابل قبولی نیست. مقامات هر دو کشور بر این باورند که با وجود محدودیتها، ظرفیتهایی خالی برای توسعه همکاری ها وجود دارد. صادرات ايران به روسيه در سال 1393 برابر 286 ميليون دلار بوده كه 78/0% از كل صادرات ايران را تشكيل مي دهد. سهم ايران از كل واردات روسيه 09/0% (نه صدم درصد) بوده است. روسيه در سال 2014 حدود 308 ميليارد دلار كالا وارد كرده است كه 13% آن را محصولات كشاورزي تشكيل مي دهد. در سال 1383 (ده سال قبل) صادرات ايران به روسيه 177 ميليون دلار بود كه سهمي برابر2/0% (دو دهم درصد) از كل صادرات ايران به روسيه را تشكيل مي داد. در سال 1393 كل مقدار صادرات ايران نسبت به سال 1383 تقريبا به نصف كاهش يافته است در حالي كه طي اين ده سال صادرات ايران به روسيه حدود 60% افزايش داشته است.
اكنون روسيه نيازمند واردات بيشتري كالا به ويژه خوراكي از ايران است. ايران چگونه مي تواند سهم كمتر از يك درصدي خود در بازار روسيه را افزايش دهد؟
براي تامين نيازهاي روسيه فرضهاي زير پيش روست:
الف - اين كالاها بر اساس فرض بالا بايد از بازارهاي ديگري كه ايران در بين شركاي تجاري خود در جهان دارد به سمت روسيه تغيير جهت صادراتي بدهند و اين به معناي آن است كه بازارهاي قبلي كنار گذاشته شده و به بازارهاي جديدي كه روسيه بروي ايران گشوده است ميل كند. بازرگاناني كه تمايل به تغيير شركاي خود داشته باشند و بخواهند روسيه را به عنوان جايگزين بپذيرند، بايد شناسايي و براي صادرات آماده شوند. اتاق مشترك ايران و روسيه يك بازار انحصاري براي تجارت با روسيه دارد. تغيير اين ساختار نيز ضروري به نظر مي رسد.
ب- روش ديگر افزايش صادرات، ايجاد ظرفيتهاي جديد در بخش توليد است كه علاوه بر تامين نيازهاي داخلي مازادي براي صادرت به روسيه داشته باشد. روند افزايش توليد نيازمند سرمايه گذاري و برنامه ريزي است كه به زمان نياز دارد كه در بخش زراعت كوتاه مدت و در بخش باغداري و دامپروري زمان بر خواهد بود.
ج - در بخش توليدات صنعتي و معدني نيز تامين نيازهايي كه ايران توانايي تامين آن را دارد نيازمند بررسي، شناسايي، برنامه ريزي و سرمايه گذاري است.
همكاري هاي فيمابين
منافع روسیه در تقویت هرچه بیشتر روند منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای، بهبود ثبات منطقه‌ای و همچنین ارتقاء و توسعه همکاری‌های چندجانبه با ایران قرار دارد. در این میان منافع مختلفی همچون منافع مرتبط با حوزه انرژی و یا بخش‌های صنعتی نظامی، سیاست روسیه در قبال ایران را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. تجربیات گذشته نشان می‌دهند در حالی که منافعی از این دست می‌توانند بر موضع مسکو در قبال ایران تأثیرگذار باشند اما با این حال چندان تعیین‌کننده نیستند. علاوه بر این، روسیه ناچار است تا منافع سایر بازیگران منطقه‌ای را نیز در نظر داشته باشد.
توسعه روابط تجاري بین ایران و روسیه نيازمند ايجاد شرايطي مناسب است. اين شرايط عبارتند از:
بانک و بیمه
ساختارهاي بانكي و بيمه اي روسيه داراي ويژگي هاي مخصوص است كه براي فعاليت صادركننده ايراني مناسب نبوده است و به همين سبب سطح مناسبات تجاري توسعه مورد انتظار را نداشته و موجي بوجود مدن انحصار در اين بازر شده است. زبان روسيه نيز مزيد بر علت بوده كه ورود فعالان جديد را با محدوديت مواجه مي كند.
همچنین با توجه به اینکه روسیه معادل کل صادرات غیرنفتی ایران، واردات مواد غذایی از سراسر دنیا دارد بنابراین می‌توان به عنوان بازاری بزرگ و جذاب، در این کشور فرصتی مهیا کرد تا بتوان صادرات ایران را نیز به جهشی مناسب رساند.
روسیه حجم بالایی از محصولات کشاورزی و مواد غذایی را وارد مي كند و يكي از بزرگترين وارد كننده اين نوع كالا در جهان است. مبادلات تجاري ايران و روسيه، به دلیل وجود تعرفه‌های بالای واردات و صادرات در این کشور، نبود خط پروازی و حمل و نقل دریایی مناسب بین ایران و روسیه و متفاوت بودن استانداردها برای صادرات محصولاتی مانند انواع دام، ماهی، میوه و سبزی‌ها رفت‌وآمدها برای ایجاد تفاهمنامه مشترک و امضای پروتکل هنوز به سطح مطلوبی دست نرسيده است.
شناخت بازار
براي توسعه روابط بازرگاني نياز به بازرايابي و شناخت بازار دارد. برگزاري نمايشگاههاي تجاري صنعتي ايران در روسيه و روسيه در ايران و معرفي ظرفيتها و توانهاي توليدي هر دو طرف به يكديگر بايد با جديت دنبال شود. ايجاد پايگاههاي اطلاع رساني به زبانهاي روسي و فارسي براي معرفي بازارها و توليدات و استانداردسازي كالا بسياري ضروري است.
در زمينه هاي مبادلات پولي و معاملات با روبل و ريال نيز اقدامتي در حال انجام است.
موانع گسترش روابط همه جانب ایران با روسیه
نبود ارتباط ریلی
عرض راه آهن کشورهای CIS با استانداردهای بین المللی هماهنگ نیست. این را آهن دارای ریلهایی با عرض 1524 میلی متر بود که ابتدا در بریتانیا و سپس در ایالات متحده بکار گرفته شده بود. که بعد ها به «گیج روسی» معروف شد. بعد ها عرض آن به 1520 میلی متر تغییر داده و راه آهن روسی نامیده شد. اکنون این عرض ریلی در کشورهای مستقل مشترک المنافع، جمهوری های بالتیک و گرجستان و هم چنین مغولستان و فنلاند مورد استفاده قرار می گیرد. راه آهن ایران در نقطه اتصال به این راه آهن در منطقه سرخس ناگزیر به تغییر بوژی قطارهای وارداتی بود که برای تغییر بوژی زمان زیادی صرف می شد. ولی با احداث خطوط هم عرض در منطقه آزاد سرخس و ورود قطارهای وارداتی تا داخل محوطه منطقه آزاد سرخس از مشکلات تا حدودی کاسته شده است.
راه آهن غیر استاندارد در دوره شوروی از نظر استراتژیک کارکرد خوبی داشت و امکان استفاده از آن برای دشمنان شوروی امکان پذیر نبود.
راه آهن (با عرض 1524 میلی متری) بخش جنوبی روسیه در امتداد سواحل غربی دریای خزر تا شهر بندری دربند تا مرز جمهوری آذربایجان ادامه دارد که از این طریق با اتصال به راه آهن جمهوری آذربایجان تا شهر مرزی آستارا امتداد دارد. زیرساختهای لازم برای اتصال راه آهن ایران به این شبکه در آستارا فراهم شده است که پس از تکمیل راه آهن قزوین-رشت-انزلی-آستارا ارتباط ریلی ایران با روسیه فراهم خواهد شد. اکنون روسیه با 128 هزار کیلومتر طول راه آهن توانایی اتصال به راه آهن ایران از طریق قزافقستان را نیز داراست. با افتتاح خط آهن شرق دریای خزر راه آهن ایران از طریق گرگان به راه آهن ترکمنستان و سپس قزاقستان می تواند با بهره گیری از راه آهن ماورای خزر قزاقستان ایران می تواند به شبکه راه آهن روسیه بپیوندد.
تا پیش از فروپاشی اتحاد شوروی راه آهن ایران در جلفا با راه آهن قفقاز و از آن طریق با راه آهن سراسری اتحاد شوروی ارتباط داشت. پس از آغاز درگیری های ارمنستان با جمهوری آذربایجان بر سر مساله قره باغ از آغاز سال 1988 این راه آهن مسدود شده و از کارایی خارج شد که تا کنون نیز ادامه دارد.
بر اساس اطلاع، جمهوري آذربايجان پايانه راه آهن خود را كه حدود 6 كيلومتر از نقطه مرزي با ايران فاصله دارد، به هزينه ادامه خواهد داد. هم چنين از نقطه مرزي 5/2 كيلومتر ريل گذاري در خاك ايران از نقطه مرزي تا بارانداز باغچه سراي در محدوده شهر آستارا از سوي جمهوري آذربايجان با هزينه ايران انجام خواهد گرفت كه در آنجا ترمينال بار ايجاد و بارها با راه آهن تا اتصال به خطوط راه آهن روسيه و اروپا انجام خواهد گرفت.
محدودیت حمل و نقل در دریای خزر
بخش مهمی از مبادلات تجاری ایران با روسیه از طریق بنادر دریای خزر صورت می گیرد. کشتی های باری دو طرف برای حمل محموله های خشک ساماندهی شده اند ولی برای حمل موادغذایی فاسد شدنی کشتی های سردخانه دار و یخچالدار موجود نیست. بنابراین امکان صادرات موادغذایی فاسد شدنی از ایران به روسیه از طریق دریای خزر ممکن نیست. بنابراین از طریق راههای دریایی آبهای آزاد این محموله ها می تواند حمل شود. طبيعي است كه هزينه حمل در مسيري طولاني امكان رقابت كمتري دارد. زيرا بهره گيري از راههاي دريايي از طريق خليح فارس-درياي عمان- دريا عرب- تنگه باب المندب-درياي سياه-كانال سوئز-درياي مديترانه- تنگه داردانل-درياي مرمره- تنگه بسفر- درياي سياه و رسيدن به بنادر روسيه در درياي سياه و حمل مواد عذايي از ايران تا روسيه هزينه تمام شده را بالا مي برد.
راه زمینی آستارا- دربند
راه ارتباطی زمینی بین ایران با روسیه با گذر از آستارا به خاک جمهوری آذربایجان و از طریق باکو تا شهر مرزی دربند در جمهوری داغستان از فدراسیون روسیه امکان پذیر است. محدودیت این راه بیشتر به پلیس جمهوری آذربایجان مربوط می شود که امکان تردد آسان و سالم را دچار اخلال می کند. رشوه و فساد در بین پلیس جمهوری آذربایجان امری عادی است که رانندگان کامیونها به ویژه کامیونهای ایرانی را با دشواری مواجه می کند و رانندگان علاقه ای به حرکت در این مسیر را ندارند. مساله دیگر مقررات دشوار عبور از این مرز به روسیه نیز برای کامیونهای ایرانی وجود دارد. اگرچه گزارش شده است که اين راه به روي كاميونهاي ايراني باز است.
براي تسهيل در اين زمينه فعاليتهايي صورت گرفته است. در سال 1391 مقرر شده بود كه تسهيلاتي براي عبور و مرور كاميونهاي ايراني از اين مسير فراهم شود. ولي عدم آشنايي رانندگان ايراني به زبان روسي عبور و مرور آنان را در گمركات روسي و مسير راهها با دشواري روبرو مي سازد.
در عین حال فدراسیون روسیه به شدت خواهان توسعه مناسبات تجاری – اقتصادی با ایران است. برای روسیه تاثیر اقتصادی حاصل از صادرات کالاهای صنعتی روسیه به ایران و ارایه خدمات به شکل زیر تبیین می شود:
تاثیرگذاری بر قیمتهای جهانی انرژی. روسیه، ایران و ونزوئلا دارای 32،4% ذخایر نفت جهان و 38،6% ذخایر گاز جهان هستند (طبق آمار بریتیش پترولیوم در ژوئن سال 2013 میلادی). اتحادیه اقتصادی سه دولت می تواند قیمت نفت را که از نظر استراتژیک برای روسیه خیلی مهم است، همتراز با کشورهای عضو اوپک کند.
رشد تولید ناخالص داخلی و مدرن سازی شاخه صنعت کشور.
رشد صادرات غیرنفتی مطابق با برنامههای دولت فدراسیون روسیه
ورود شرکتهای روسی به حوزه خلیج فارس با امکان تحقق پروژههای زیرساختی مشترک در جنوب ایران. بنادر خلیج فارس یکی از بهترین نقاط برای صادرات کالاهای غیرنفتی روسیه به کشورهای آسیايی، آفریقايي و خاورمیانه و خاور نزدیک است[1].
حضور در بازار روسیه و صادرات مواد غذایی و محصولات کشاورزی به این کشور جزو برنامههای جدیدی است که البته روسیه نیز خواهان این روابط است.
گسترش روابط تجاري بين ايران و روسيه در شرايط كنوني از هر دو سو مورد تاكيد قرار گرفته است.
روسيه علاقه مند است كه جمهوري اسلامي ايران با پيوستن به اتحاديه اقتصادي اوراسايي ضمن كمك به روسيه در گسترش اين اتحاديه اقتصادي براي تفوق بر شرايط اقتصادي بحراني روسيه، از ترجيحات تجاري اين اتحادي برخوردار شود. مذاكراتي در اين زمينه انجام و مقدمات همكاري ايران با اين اتحاديه در حال پيگيري است.
براي توسعه روابط تجاري انجام اقدامات زير و پيگيري آن تا حصول نتيجه ضروري مي نمايد.
اين موارد براي ايران و روسيه بطور مشخص عبارتند از:
الف- ايران
بازنگري در تركيب اعضا و ساختار كميسيون مشترك همكاري هاي اقتصادي ايران-روسيه براي تطبيق با شرايط موجود.
ايجاد تحول در اتاق مشترك بازرگاني ايران- روسيه و پايان دادن به انحصار تجاري با پذيرش اعضاي جديد در ساختاري بهينه در پاسخگويي به گسترش فعاليتهاي تجاري فيمابين.
تشكيل كنسرسيوم صادراتي براي استانداردسازي كالاهاي صادراتي و ايجاد تشكل صادراتي و ساماندهي به صادرات و جلوگيري از صادرات كالاهاي غير استاندارد و خارج از اين چارچوب
ب - روسيه:
حذف يا كاهش قابل توجه تعرفه براي كالاهاي صادراتي ايران به روسيه براي كاهش هزينه هاي صادراتي و بالابردن قدرت رقابيتي كالاهاي صادراتي ايراني و ايجاد جذابيت بازار براي فعالان اقتصادي ايراني
ايجاد تسهيلات گمركي براي امكان تردد روان و آسان كاميونهاي ايراني براي حمل بار به مقاصد شهرهاي روسيه با گذر از مرز زميني جمهوري آذربايجان-داغستان
تسهيل در صدور ويزا براي بازرگانان و رانندگان كاميونها و نهادينه كرئدن اين نوع اقدامات در پاسخگويي به افزايش روابط بازرگاني
ايران و روسيه تواما
كوشش پيگير براي حل مناسبات مبادلات پولي و برقراري روندهاي مناسب بانكي با ايجاد بانكهاي مشترك
ادامه مذاكرات همكاري ايران با اتحاديه اقتصادي اوراسيايي
تاسيس سايتهاي اطلاع رساني بازار به دو زبان فارسي و روسي و ايجاد تشكيلات لازم براي بروز رساني اطلاعات بازرگاني
كوشش در جهت شناخت بازار روسيه براي فعالان اقتصادي ايران و شناساندن بازار ايران براي فعالان اقتصادي روسيه
برگزاري نمايشگاههاي تجاري ايران در روسيه و روسيه در ايران
برگزاري همايشهاي علمي براي آسيب شناسي روابط تجاري و يافتن راههاي برون رفت از موانع، محدوديتها و دشواريهاي موجود
كوشش در جهت فعال سازي كريدور ترانزيت شمال- جنوب با آماده سازي بنادر روسيه جهت همكاري و هماهنگي با كشتي راني جمهوري اسلامي ايران در درياي خزر
تسهيل و پيگيري تكميل راه آهن قزوين-رشت-انزلي-آستارا براي آماده سازي مبادلات ريلي ايران- جمهوري آذربايجان- روسيه در چارچوب كريدور ترانزيتي شمال- جنوب
برگزاري نشستهايي براي برقراري خطوط پروازي بين ايران با برخي از جمهوريهاي روسيه از جمله منطقه ولگا(تاتارستان)، قفقاز شمالي(داغستان)، منطقه سيبري(نووسيبيرسك) و اورال (چليابينسك) و برنامه ريزي در جهت مبادلات اقتصادي اين مناطق با استانهاي ايران از جمله خراسان شمالي، آذربايجان شرقي، اصفهان، خوزستان و فارس
فعال سازي دفتر واردات و صادرات در مرز داغستان براي راهنمايي كاميونهاي ايراني و روسي حامل بار
دکتر بهرام امیراحمدیان - عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
منبع: ایراس
