فراتاب – گروه بین الملل: شهر موصل مرکز استان نینوا با جمعیتی نزدیک بە دو میلیون نفر، بعد از بغداد دومین شهر پر جمعیت عراق است. این شهر در طول تاریخ دیرین خود تسلط فرمانروایان گوناگونی را تجربە کردە است. آشوریان، رومیان، هخامنشیان، ساسانیان، امویان، عباسیان، عثمانیان، بریطانیا، دولت عراق و سرانجام داعشیان هریک بە نوبە خود، در برهەهای زمانی مختلف بر این شهر و اطرافش فرمان راندەاند. بافت قومی و مذهبی موصل ترکیبی از اقوام و مذاهب گوناگون است. اعراب سنی (٣٩٪)، کردها (٢٩٪)، ترکمن (١٤٪)، شبک (١٤٪) و مسیحیان (٤٪) ساکنان استان نینوی را تشکیل میدهند. کلمە موصل از ریشە (اصل) بودە، کە ظرف مکان فعل وصل میباشد و بە معنای جایست کە در آنجا همە چیز بهم می رسند، اعم از تجارت و معاشرت و خرید و فروش. ولایت موصل در سال ١٩٣٢ رسما بە دولت نوین عراق ملحق گشت و بدینوسیلە نقطە وصل تشکیل دولت جدید عراق شد. حال این سئوال پیش میاید، آیا جنگ جدید موصل، نقطە وصل عراق پسا داعش خواهد شد یا آغاز فصل و از هم گسستن آن خواهد بود؟ اهمیت استراتژیک این شهر و در کل استان نینوا، از هم اکنون باعث شدە کە رقابت و بحث و جدلهای فراوانی در مورد آیندە این منطقە، در بین گروههای قومی و مذهبی عراق و دولت های منطقەای در بگیرد.
جناح های درگیر در جنگ موصل
با توجە بە بافت متنوع موصل، گروههای مختلف قومی و مذهبی عراق، خود را در ادارە این شهر سهیم می دانند و هر کدام بە فراخور منافع خود، برای آیندە آن سناریوی مخصوص بە خود را دارند. جدای از این گروه ها، دولت های منطقەای مثل ایران، ترکیە و عربستان نیز بە توجە بە منافع خود و امتداد قومی- مذهبی خود در موصل، اهداف و استراتژی خاص خود را دنبال نمودە و در پشت سر هر یک از این گروهها قرار گرفتە و حتی بصورت مستقیم در این موضوع مداخلە میکنند. با توجە بە نیروهای سیاسی و قطبهای قدرت موجود در عراق، سناریوهای مختلفی از سوی این نیروها برای آیندە موصل وجود دارد، کە ذیلا مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت:
١) اعراب سنی: با توجە بە اینکەاعراب سنی اکثریت ساکنان استان را تشکیل می دهند، بیش از دیگران خود را محق میدانند کە در مورد آیندە منطقە تصمیم بگیرند. در ١٣ سال گذشتە با توجە بە تسلط شیعیان بر امور سیاسی عراق و بە حاشیە راندن سنیان از قدرت، فضای بی اعتمادی در روابط آنان با حکومت مرکزی بغداد شکل گرفتە است. این مسالە باعث شدە است کە اعراب سنی، با توجە بە تجربە اقلیم کردستان و حق قانونی خود برای تشکیل اقلیم سنی مندرج در قانون اساسی عراق، تنها راە مناسب پیش روی خود را تشکیل اقلیم سنی در کل عراق و حداقل آن اقلیم نینوی بدانند. اعراب سنی هم اکنون، بازوی نظامی مخصوص بخود را کە بنام حشد وطنی (بسیج ملی) خواندە می شود تشکیل دادە، کە از سوی استاندار سابق نینوی اثیل النجیفی ادارە میشود و پشتیبانی نظامی و سیاسی آمریکا، ترکیە و عربستان را در پشت سر خود دارد. گروههای سنی و بالاخص سنیان نینوا و در راس آنان برادران نجیفی، روابط خوبی با اقلیم کردستان و حزب دموکرات کردستان مسعود بارزانی دارند، کە این امر آنان را در کشمکش با بغداد قویتر خواهد کرد. چون حزب دموکرات نقش پر رنگتری در ادارە اقلیم داشتە و مخصوصا در استان نینوا، از دیگر احزاب کردی نفوذ بیشتری دارد.
سناریوی کردها برای آیندە استان نینوا، تقسیم این استان بە سە استان جدید، نینوا (عربی- کردی)، دشت نینوا (کرد- مسیحی) و سنجار (کرد ایزدی- مسلمان و عرب) می باشد.٢) کردها: کردها کە دومین گروه قومی بزرگ در موصل می باشند، از دیر باز بخش های مهمی از استان نینوا را بخشی جداناشدنی از خاک کردستان عراق می دانند. بر اساس همین ایدە تاریخی- سیاسی، کردها بخش های زیادی از استان های نینوا، کرکوک، دیالە و صلاح الدین را در قانون اساسی عراق در سال ٢٠٠٥ جزء مناطق مورد منازعە نامگذاری کردەاند، کە براساس مکانیزم قانونی خاص خود امیدوارند، کە روزی بە اقلیم کردستان ملحق شوند. بعد از جنگ داعش در سال ٢٠١٤ و اشغال شهر موصل در ١٠ ژوئن همان سال، شرایط جدیدی بر عراق حکمفرما گردید. نیروهای داعش با حملە ناگهانی بە کردستان، عملا کردها را وارد جنگ جدید و ناخواندەای کردند. کردها نیز با کمک نیروهای پیشمرگ و نیروهای همپیمان و در راس آنان آمریکا، جنگ خونینی را برعلیە داعش آغاز نمودند و توانستند علاوە بر حفظ شهرهای مهم کردنشین، همچون اربیل، کرکوک، دهوک، خانقین و کلار، مناطق عمدە کردنشین تحت اشغال داعش همچون سنجار، مخمور، جلولا و زمار را نیز آزاد نمایند. سناریوی کردها برای آیندە استان نینوا، تقسیم این استان بە سە استان جدید، نینوا (عربی- کردی)، دشت نینوا (کرد- مسیحی) و سنجار (کرد ایزدی- مسلمان و عرب) می باشد. آنان با توجە بە نزدیکی تاریخی- سیاسی میسحیان، شبک و ایزدیان با اقلیم کردستان، خواستار الحاق هر دو استان دشت نینوا و سنجار بە اقلیم کردستان می باشند. با عملی شدن این طرح کردستان، کمربند امنیتی و استرتژیک جدیدی را با مناطق عربی پی ریزی خواهد کرد. این سناریو از سوی حکومت عراق، بعضی از سنیان و بعضآ آمریکا مورد مخالفت واقع شدە و پارلمان عراق با تصویب قطعنامەای بصراحت تقسیم استان نینوی را رد کرد. سفین دزەای، سخنگوی حکومت اقلیم کردستان طی سخنانی اعلام کرد: "نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان تا آزادسازی کامل مناطق کردستانی در استان نینوی بە پیشروی خود ادامە خواهند داد و در آیند نیز از مناطق آزاد شدە عقب نشینی نخواهند کرد". چنین بنظر می رسد کە کردها جنگ داعش را فرصتی برای تحقق آرمانهای تاریخی، سیاسی و قانونی خود میدانند و با توجە بە دفاکتوی نظامی بە این خواستە جامە عمل خواهند پوشاند.
٣) شیعیان: شیعیان در گذشتە از طرفداران پروپاقرص فدرالیسم در عراق بودند و بعضا در سال های آغازین سقوط رژیم بعث پروژەهای مختلفی برای فدرالیزە کردن عراق داشتند و در این زمینە همکار و هم پیمان کردها بوند. از سال ٢٠٠٣ بە بعد کە شیعیان اهرم قدرت را درعراق در دست گرفتند، کم کم با چرخشی ١٨٠ درجەای استراتژی خود را تغییر دادە و شعار عراق یکپارچە و دولت مرکزی قدرتمند را سر دادند. بعد از ظهور داعش، آنان از طریق نیروهای نظامی عراق و حشد شعبی (بسیج مردمی) سعی در تحقیق اهداف سیاسی- نظامی خود دارند. در حال حاضر برغم اختلافات شیعی- سنی و شیعی- کردی، اختلافات شدیدی در داخل بیت شیعی نیز وجود دارد. نیروهای حشد شعبی، هرچند کە رسما و براساس مصوبە نخست وزیری عراق در آوریل ٢٠١٥ بخشی از نیروهای نظامی وابستە بە حکومت عراق می باشند، اما اختلافات شدیدی در بین حیدر العبادی و این نیروها وجود دارد، مخصوصا بعد از تصمیم العبادی در برکناری رئیس حشد و انتخاب محسن الکعبی رئیس سابق پلیس فدرالی بجای ابو مهدی المهندس بر ریاست نیروهای حشد شعبی این اختلافات بصورت گستردەای بروز نمود. همچنین حیدر العبادی و نیروهای حشد در مورد مشارکت نیروهای زمینی و هوائی آمریکا در جنگ علیە داعش اختلاف نظر دارند. گروههای سنی و آمریکایها نیز نسبت بە مشارکت نیروهای حشد در جنگ موصل روی خوش نشان نمی دهند، بالاخص کە این نیروها در برخورد با ساکنان سنی انبار، دیالە و صلاح الدین کارنامە درخشانی ندارند. کردها نیزتنها خواهان مشارکت ارتش عراق در جنگ موصل هستند و نسبت بە مشارکت نیروهای حشد نظر مثبتی ندارند، چون رفتارهای بعضا خودسرانە بعضی از این نیروها در دوزخورماتو و جلولا و سعدیە، کردها را نیز آزردە خاطر کرد. در وضعیت فعلی شیعیان خواهان یکپارچگی خاک عراق بعد از آزادسازی موصل هستند و با هرگونە تقسیم استان نینوا یا تشکیل اقلیم نینوی بشدت مخالفت می کنند.
سناریوی برتر
با توجە بە نتایج فاجعەآمیز جنگ حلب، کە محلی برای تسویە حسابهای منطقەای و جهانی شدە است، چنین تصور میرود کە در جنگ موصل نیز، چنین فجایعی تکرار گردد. عدم تفاهم گروههای سیاسی و نیروهای نظامی محلی عراقی و بعضا پشتیبانان منطقەای و بین المللی آنان در مورد آیندە موصل و بدرازا کشیدن این جنگ، علاوە بر فجایع انسانی، باعث تخریب کامل زیربنای شهر و مناطق اطراف آن می گردد.
هر چند اخیرا مسعود بارزانی از بغداد بازدید نمود و با حیدرالعبادی و سران ائتلاف شیعی دیدار نمودە و اعلام شد کە در مورد جنگ موصل بە توافق رسیدەاند، اما چنین بنظر می رسد کە توافق بیشتر حول و حوش بعد نظامی این جنگ باشد و در مورد آیندە سیاسی آن توافق کامل بە دست نیامدە باشد، با اینحال هیچ توافقی در بین اهل سنت و حکومت عراق در افق پدیدار نیست و این در حالیست، کە بیشترین برخورد و اختلاف نظر حکومت فعلی عراق با سنیان است.
از سوی دیگر حضور نیروهای نظامی ترکیە در اطراف موصل و تهدید بە مشارکت در جنگ نیز مسئلە را بیش از پیش بغرنج تر نمودە است. این امر مخالفت شدید حکومت عراق و نیروهای حشد شعبی و حتی آمریکا را بدنبال داشت، هرچند ایرانیها بصورت آشکار در اینبارە موضعگیری نکردەاند، اما هویداست کە آنان نیز از این مداخلە راضی بنظر نمی رسند. از دیگر سو حضور نیروهای پ.ک.ک در سنجار و اعلام آمادگی آنان برای حضور در جنگ موصل از سوی ترکیە، نیروهای اهل سنت و حزب دموکرات کردستان عراق مورد مخالفت قرار گرفتە است. همچنین گروههای اهل سنت و بعضا ترکیە و آمریکا نیز با حضور نیروهای حشد شعبی و ایران در جنگ موصل مخالفت می کنند.
با توجە بە مداخلە دولت های گوناگون خارجی در جنگ موصل، بە بهانەهای مختلف و بعضا با پشتیبانی نیروهای داخلی، گوناگونی و تنوع نیروهای نظامی محلی در اطراف موصل و رغبت همە آنان بە مشارکت در جنگ و بردن سهم خود از کیک موصل و اختلاف نظر شدید و اختلاف منافع آنان با یکدیگر، همگی نویدبخش این واقیعتند، کە آیندەای مبهم و تاریک در انتظار موصل و ساکنان آنست، کە این امر صلح و امنیت جهانی را بخطر می اندازد.
در چنین حالتی کە صلح و امنیت جهانی بخطر بیفتد، شورای امنیت سازمان ملل موظف است کە مداخلە نماید. باتوجە بە تجربە حلب و موارد مشابە دیگر، بهترین گزینە آنست، کە این شورا قبل از وقوع فاجعە، مداخلە نمودە و با تصویب قطعنامەای در این زمینە، پوشش قانونی لازم را برای آزادسازی موصل فراهم نماید و با تشکیل نیروهای بین المللی تحت نظر شورای امنیت بە این مهم جامە عمل بپوشاند. شاید بدینوسیلە از یک سوی بتوان از گسترش و بدرازا کشیدن جنگ، فجایع انسانی و مداخلە نظامی دولتهای دیگر بصورت خودسرانە، جلوگیری کردە و از سوی دیگر زمینە مناسبی برای حل مشکل موصل، بصورت آشتیانە فراهم آید. باشد کە بدین گونە بار دیگر صلح و آرامش، بە منطقە مورد منازعە موصل بازگشتە و خطر گسترش جنگ مرتفع گردد.
*کارشناس ارشد حقوق عمومی و روزنامەنگار
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
