فراتاب – گروه بین الملل: اسرائیل آب و هوای خـشک و بـیابانی دارد و فقط شمال آن دارای آب و هوای مناسب است. در مجموع به ندرت هوای آن ابری و بارانی میشود. % 80مـنابع آب اسرائیل از منطقه شمال آن تأمین میشود در حالی که 65% اراضی کشاورزی و بزرگترین شهرهای آن در جنوب قرار دارند.
کل منابع طبیعی داخلی تجدید پذیر اسرائیل به طور سالانه از آب شیرین 75/0 میلیارد متر مکعب است . این یعنی تقریباً 265 متر مکعب برای هر فرد در سال . این رقم به وضوح زیر تعریف فقر آبی از سوی U.N است که کمتر از 1000 متر مکعب به ازای هر نفر در سال می باشد[1].
در اسرائیل هیچ رود دائم وجود ندارد و تنها رود اردن آن هم بعد از جنگ 1967 در مرزمشترک سوریه،اردن و اسرائیل وجود دارد.به این جهت این کشور یـکی از مـناطق خشک و کمآب منطقه خاورمیانه محسوب میشود[2](به نقل از معموری،1390).رودخانه بـانیاس (sainab) ،از دیـگر مـنابع اصلی تأمین آب اسرائیل است کـه از خـاک سوریه سـرچشمه میگیرد و دیگر رودخانه،حاصبانی است که از لبنان سرازیر میشود.سومی رودخانه دان است که آب هرسه رود به دریاچه کینرت که مهمترین منبع آب شرب اسرائیل است سرازیر میشود.بدین ترتیب حیات اسرائیل به منابع آبی مـناطق مـرزی از جـمله دریاچه طبریه،رود اردن،یرموک وبانیاس و مناطق اشغالی کرانه باختری و جنوب لبنان وابسته است و اسرائیل درحـال حاضر بدون تسلط براین آبها به ادامه حیات خود قادر نیست. (بسکرتر،19-26)
مرزی بودن تمامی منابع آبی اسرائیل زمانی بیشتر واجد اهمیت می شود که بدانیم طول مرزهاى اسراييل (خشكى و آبى)1290 كيلومتر است كه از اين مقدار، 1017 كيلومتر مـرزهاى خـشكى و 273 كيلومـتر مرزهاى آبى در كنار درياى مديترانه را شامل مىگردد.با مقايسه طول مرزهاى اسراييل و جمهورى اسلامى ايران،مـشخص مـىشود بـا وجود آنكه وسعت ايران 80 برابر اسراييل است،اما طول مرزهاى ايران تنها 7 برابر آن مىباشد(8550 كيلومـتر). اين وضعيت به لحاظ امنيتى، اسراييل را در برابر هسمايههاى آن بسيار آسيبپذير مـىكند؛زيرا در پهـنترين بخش تنها 118 كيلومتر پهنا دارد و در بسيارى از نواحى پهناى آن به زحمت از 60 كيلومتر فراتر مىرود.از سـوى ديگـر،كشـيدگى نوار غزه در امتداد درياى مديترانه به درون اسراييل و موقعيت جغرافيايى سرزمين كرانه غربى رود اردن در مركز سرزمينهاى اشغالى اين آسـيبپذيرى را تـشديد مىكند.
از نظر جغرافیایی، اسرائیل را میتوان به چهار بخش تقسیم کرد. سه بخش آن به موازات ساحل دریا، از شمال آغاز میشود و به جنوب میرسد،و بیابان نـقب کـه بخش بزرگی از خاک اسرائیل را تشکیل میدهد و در جنوب کشور قرار دارد،ناحیهای خشک ونسبتا بایر است.نخستین بخش ساحلی اسرائیل دشتی است که خاک آن به صورت ماسه نرم است و در برخی نواحی،عرض آن به چهل کیلومتر مـیرسد و حـاصلخیز محسوب میشود.در سـالهای گذشته اکثر باغهای مرکبات اسرائیل در این نوار ساحلی قرار داشت؛ولی در سالهای اخیر،به دنبال رقابت کشورهای حوزه دریـای مدیترانه،پرورش مرکبات در اسرائیل رو به کاهش رفته است.(معموری،130،1390)بزرگترین دریاچه که آبانبار مرکزی مـحسوب مـیگردد و بـه دست اسرائیل است،کینرت یا طبریه نام دارد که در دامنه بلندیهای جولان قرار گرفته و 21 کیلومتر طول و 8 کیلومتر عرض دارد و سایت گردشگری و تاریخی اسرائیل اطراف آن قرار دارد.
نخستين موضوع ژئوپليتيكى مورد اختلاف در خصوص منابع آب،حـوضه رود اردن اسـت.حـوضه اين رود ميان كشورهاى لبنان،سوريه،اردن و اسراييل تقسيم شده است.در مقايسه با ساير رودهاى جهان،اردن نهر كوچكى است.مـجموع ذخـاير سالانه آن كمتر از 2 ميليارد متر مكعب در سال است (مقايسه كنيد با كارون 18 ميليارد متر مـكعب، نـيل بـا ذخيره 100 ميليارد متر مكعب و ارونددرو با ذخيره 60 ميليارد متر مكعب) ولى همين رود بر اردن و اسراييل اهميت حـياتى دارد، چون به تنهايى معادل يك سوم حجم ساير منابع آب اسراييل و سه برابر ساير مـنابع آبى اردن آب دارد.قـبل از تـغييرات مرزى 1967،سه شاخه عمده رود اردن از خارج از قلمرو خاك اسراييل سرچشمه مىگرفتند.از 1967،رود بانياس جزو منطقه تحت اشغال اسراييل قرار گرفته است. حوضه رود اردن براى عمران جامع و هماهنگ آبيارى و نيروى برق بسيار مناسب است و درياچـه طبريه(جليله)به صورت يك مخزن طبيعى عمل مىكند(حمیدی نیا38،1390)
دومـين حوزه ژئوپليتيكى مورد اختلاف در خـصوص مـنابع آب بـه چگونگى بهرهبردارى از منبع آبهاى زيرزمينى در كرانه غربى و جلگه ساحلى مربوط مىگردد.اسراييل منابع آب كرانه غربى را هم مورد بهرهبردارى قرار داده و مـىدهد.تـا پيش از 1967،اسـراييل 450 ميليون متر مكعب از سفرههاى آب زيرزمينى واقع در جلگه سـاحلى را كه بـه منابع آب كرانه غربى پيوند داشتند،مورد بهرهبردارى قرار مىداد.اين مقدار آب يك سوم آب مورد نياز اسراييل بود.با اشغال كرانـه غـربى در سـال 1967،تمامى منابع آب اين ناحيه تحت كنترل اسراييل درآمد.از آن پس تبعيض آشكارى مـيان ساكنين عرب بومى و يهوديان در استفاده از منابع آب برقرار گرديد.مقامات رژيم اشغالگر قدس،حفر چاه جديد را جز در موارد ضرورى بـراى فـلسطينيان مـمنوع اعلام كردند،اما سكنىگزينان اسراييلى در كرانه غربى از حق نامحدودى براى حـفر چـاه بهرهمند شدند.همين قوانين تبعيضآميز كه با واقعيات طبيعى و ذخيره منابع آب نيز سازگارى ندارد،موجب كاهش شـديد مـنابع آب زيرزمـينى كرانه غربى گرديده است.(همان،39)
اسرائیل از زمان تأسیس خود در سال 1948 به گسترش تمامی منابع آب مـوجود قابل بازیابی اقدام کرده است.بهرهبرداری مداوم و بیش ازاندازه،اسرائیل را با کمبود آب،افزایش ذخایر آب از طریق منابع حاشیهای،بازیابی آب مصرف شده،شیرین کردن آب و واردات آن وادارکرده است.[3]
اكنون اسراييل در شرايطى است كه اكثر منابع موجود آبـ را بـه مـصرف مىرساند.اختلاف با سوريه بر سر بلندىهاى جولان و منابع آب همچنان ادامه دارد و اين دو به واسطه اصـرار اسـراييل بـر تداوم تسلط بر سرچشمههاى رود اردن و درياچه طبريه(جليله)نتوانستهاند به توافقى جامع دست يابند.از سـوى ديگـر،اسراييل با تشكيلات خودگردان فلسطين بر سر چگونگى بهرهبردارى از سفرههاى آب زيرزمينى در كرانه غـربى كه بـه سـرعت رو به اتمام است،اختلاف دارند(حمیدی نیا،1390،40)
این شرایط سبب شده است تا عده ای بر این باور باشند که حتی اگر زمـانی اسرائیل طـی رونـد صلح خاورمیانه،به عقبنشینی از مناطق اشغالی مجبور شود،به تسلط خویش برمنابع آبی این مناطق ادامه خـواهد داد؛مـگر زمانی که به منابع آبی مطمئنتر وارزانتر خارج از محدوده اسرائیل دست یابد، همواره منابع آبی و زمین برای اسرائیل به منزله ابزاری استراتژیک بوده و ادامـه حـیات آن در گرو به دست آوردن آب و زمین بیشتر است.از طرفی این کشور،از منابع آبی مناطق اشـغال شـده بـه سرعت استفاده میکند و به هیچ وجه حاضرنیست منابع آبی مناطق اشغالی را از دست دهد.
دیوید بن گوریون،نخستوزیر پیشین رژیم صهیونیستی در سال 1955 میلادی،درمورد اهمیت منابع آب گفته است:
"امروز اسرائیل برسر منابع آبی با اعراب میجنگد و نتایج ایـن جـنگ،با سرنوشت اسرائیل رابطه مستقیم دارد.اگر در این نبرد موفق نشویم،دیگر جایی در سرزمین فلسطین نخواهیم داشت."
آرتور وبن (nebeW) یکی از نظریهپردازان معروف صهیونیست نیز تأکید کرد که صلح از دیدگاه صهیونیسم در منطقه،تنها زمانی تحقق خواهد یافت که بـا تـصرف و تسلط مـنابع آبی اعراب توأم باشد. بنابراین آب عامل اساسی برای امنیت و بقای اسرائیل است[4].
میتوان نتیجه گرفت آب، هدف استراتژیک دولت اسرائیل میباشد و مسأله آب برای این رژیم، فراتر از یک موضوع مربوط به توسعه، بلکه مسألهای مرتبط با موجودیت این کشور است و از عوامل بنیادی ادامه طرح صهیونیسم در منطقه می باشد.
روش های مدیریت آب در اسرائیل
حال باید دید اسرائیل چه شیوهها، رویکردها، راهکار و سیاست گذاریهایی را برای مهار این معضل امنیتی به کار بسته است و خواهد بست. اقدامات دولت اسرائیل در این زمینه را به سه دسته کلی می توان تقسیم کرد:
1-زور:اقدام نظامی،تهدید، تطمیع 2- پیشرفت تکنولوژی 3 – واردات آب
1-زور:
اقدام نظامی: همانطوری که مطرح شد دولت اسرائیل منابع آبی ثابتی ندارد و میتوان ادعا کرد یکی از اهداف مهمش از اشغال سرزمین فلسطین تسلط بر منابع آبی این سرزمین بوده است و بقای یهودیان در فلسطین به نتیجه چالش و مبارزه بر سر منابع آب بستگی دارد.بنابراین در بسیاری اوقات برای برون رفت از این بحران با توسل به زور دست به اقداماتی از جمله سرقت آب و منابع آبی در سرزمین های فلسطین در کرانه باختری رود اردن و نوار غزه زده است.
یکی از مـصادیق کـاربرد زور توسط این رژیم،آن است که درسال 1964 جریان رود اردن را در محل خروج از جنوب دریاچه طبریه مـنحرف کـرد و باایجاد سد در این نقطه،مانع ادامـه مـسیر طـبیعی رود اردن شد و آب آن را با تـلمبههای بسیار قـوی،وارد شبکهای متشکل از صدها کـیلومتر لوله عـریض کرد.اسرائیل از این شبکه به عنوان تأسیستات آبرسانی ملی یاد میکند.تأسیستات مذکور،آب رود اردن را به حیفا،تلآویو و صحرای نـقب انـتقال میدهد و اسرائیل با این اقدام،رود اردن را بـه بـزرگترین منبع ذخیره و مـصرف آب خـود تـبدیل کرد.
رژیم صهیونیستی در سال 1967،حدود 1250 کـیلومتر از بلندیهای جولان سوریه رانیز به جهت موقعیت سوق الجیشی و استراتژیک آن،به تصرف خود درآورد.این رژیـم بـااشغال بلندیهای جولان که دارای بارندگیهای فراوان اسـت،کنترل سـرچشمههای روداردن ،حاصبانی، بانیاس در سـوریه و چـشمه دان را به چنگ آورد(معموری،132،1390)و پس از جنگ نیز اسرائیل، برخی قوانین نظامی خود را برای کنترل منابع آبی فلسطین، بر فلسطینیان تحمیل کرد. در راستای دستیابی به منابع آبی بیشتر، اسرائیل رفته رفته به اشغال نقاط دیگر روی آورد که از جمله آنها بلندیهای جولان بود. بلندیهای استراتژیک جولان، مشرف بر منطقهای تحت عنوان قلقیلیه است و آب های حاصل از چشمههای جولان قبل از ورود به رود اردن به دریاچه قلقیلیه میریزد و اسرائیل درصد قابل توجهی از آب آشامیدنی خود را از آن تأمین میکند. از این رو است که اسرائیل از زمان اشغال این سرزمین، تاکنون به هیچ وجه حاضر به تخلیه آن نشده است(موسوی،142؛1388) .
.تـوسعهطلبیهای ارضـی آبی اسرائیل،به تصرف کرانههای غربی رود اردن،بلندیهای جولان و...ختم نمیشود،تجاوز اسرائیل به جنوب لبنان در سال 1361/1982 نیز در هـمین جـهت اسـت،یعنی یکی از اهداف عمده اسرائیل از اشغال جنوب لبـنان،اشراف بـرمسیر رودخـانه لیـتانی بـود کـه بااستقرار کامل در آن منطقه،میتوانست مجرای رودخانه لیتانی را به سوی اسرائیل تغییردهد.[5]
تهدید ،:در ژوئیه سال 1987،سوریه موافقتنامه احداث سدی برایذخیرهسازی 225 میلیون متر مکعب آب امضا کرد و از بـانک جـهانی،برای اجرای آن،تقاضای سیصد میلیون دلار سرمایه نمود.در این میان اسرائیل به عنوان یک کشورمجاور،اعلام کرد که یکصد میلیون متر مکعب از این آب برای سهم این کشور قرار دادهشود؛در غیر این صـورت،تمام تـلاش خود را برای عدم اعطای وام به کار خواهد گرفت،واگر این پروژه به هرشکل صورت پذیرد،به بمباران و تخریب آن اقدام خواهد نمود،که نهایتا وام آن کشور به تصویب نرسید.
تطمیع: رژیم اسرائیل عـلاوه برسیاستهای علنی خود،باب مذاکرات ویـژهای را گـشوده که فرض اصلی آن، تطمیع کشورهای مقابل و در نتیجه، عقد قراردادهایی است که در نهایت یکپارچگی و وحدت کشورهای منطقه را در مقابله با خواسته های اسرائیل،مخدوش ساخته، از بین میبرد.
حقوق آب و پارامترهای توزیع آب در پیمان صلح 1994 بین اسرائیل واردن گنجانده شدند. موافقنامه اسلو در سال 1995 بین اسرائیل و حکومت ملی فلسطین نیز پارامترهایی برای همکاری آب در کرانه غربی مشخص کرد.
اما در عمل , مدیریت مشترک آب اغلب شکست خورده و مردم فلسطین به شدت وابسته به اسرائیل برای دسترسی به آب باقی مانده اند .
2-پیشرفت تکنولوژی
اسرائیل همزمان با استفاده از گزینه نظامی شاید بیش از هر کشور دیگری بر روی تکنولوژیهای آبی و طرح های آبی کلان و پر هزینه چه در زمینه کشاورزی و صنعت و چه در زمینه آب آشامیدنی و مصارف خانگی تمرکز کرده است.این امر به خصوص پس از جنگ 67 که دیگر توسعه فیزیکی مرزها برای اسرائیل به آسانی گذشته نبود آغاز شد. به عنوان یک دستاورد در چند سال اخیراسرائیل منایع آب داخلی خود را بدون توسعه مرزهای فیزیکی توسعه داده است که این امر به کاهش خطر درگیری بین المللی بر سر آب کمک می کند . به همین ترتیب , اسرائیل به توسعه یک سیستم مدیریت آب بسیار سازمان یافته که به پروژه حامل آب ملی معروف شده است پرداخته. این پروژه شامل یک سری از کانال ها , خطوط لوله و ایستگاه های پمپاژ است که آب را از دریای جلیله در قسمت های شمالی نسبتاً پر آب به مناطق پر تقاضا و محتاج تر در مناطق مرکزی و جنوبی منتقل می کند [6].
اسرائیل برای حفظ ذخایر آبی زیرزمینی خود،برنامههای جامعی تهیه کرده وهمچنین حفر چاهها و استخراج آبهای زیـرزمینی و چـشمهها بـه شدت کنترل میشود.اسرائیل همچنین برای صرفهجویی در مصرف آب،شیوه آبیاری قـطرهای را در کشاورزی بسیار رواج داده است.استفاده از فاضلاب تطهیر شده،تصفیه آب شور و نمکزدایی ازبرخی آبهای زیرزمینی و همچنین بارور ساختن ابرها،از دیگر شیوهها بـه شـمار مـیرود.
با وجود اینکه بارندگى در دره اردن كمتر از 300 ميلىمتر است و درجـه حرارت در تابستان تا 50 درجه بالاى صفر نيز مىرسد،اما به كمك آبيارى صنعتى، كشاورزى در آن رونق دارد.بخشهاى جنوبى دره اردن در حـد فـاصل بـحر الميت تا خليج عقبه با نام عربه بهدليل نامساعد بودن آب و هـوا و قـلت بارش هيچگاه از لحاظ مسكونى اهميت نداشته، اگرچه اسراييل كييوتصهايى(مزارع تعاونى)را در آن برپا كرده است (حمیدی نیا،42،1390).
اسرائیل برای توسعه راه حل های تکنولوژیک برای بهتر کردن امنیت آب انگیزه قوی ای داشته است. منابع افزوده ( شده ) آب داخلی – شامل افزایش ظرفیت آب شیرین کن و تلاش مداوم برای بازیافت آب – به اسرائیل اجازه میدهد تا یکی از محدودیت های جغرافیایی ذاتی بر سر راه خود را تخفیف دهد لذا اسرائیل ظرفیت نمک زدائی آب خود را در دهه گذشته افزایش چشمگیری داده است .
3-واردات:
سیاست خارجی اسرائیل در قبال ترکیه نیز، به میزان زیادی در راستای رسیدن به منافع آبی می باشد. اسرائیل به خاطر جایگاه ویژه ترکیه و جلوگیری از لطمه خوردن منافع آبی خود، بسیار مایل است تا بیش از پیش به ترکیه نزدیک شود. از این رو، در این راستا، اقدام به عقد قراردادهایی با آن کشور نموده است(به علت منابع آبی وافر و سرچشمه دجله و فرات).
[1] www.israel's Water Challenge Stratfor.htm
[2] (آب،زیربنای استراتژی اسرائیل»،روزنامه جمهوری اسلامی،83/5/6
[3] etis/gro.reedahg.www//:ptth
[4].yrogetac/moc.batfa
mayap.www
[5] «آب،زیربنای استراتژی اسرائیل»،همان،83/5/6.
[6] [6] www.israel's Water Challenge Stratfor.htm
فرنوش ابوطالبی کاندیدای دکترای روابط بین الملل از دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر ارشد جامعه شناسی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است