فراتاب -گروه بین الملل: روند تحولات در سوریه که تا پیشازاین با حمایت ائتلاف ضد داعش و موفقیتهای پیدرپی نیروهای کُرد سوری در استانهای شمالی سوریه پیگیری میشد، از اواسط هفته گذشته با درگیری نیروهای آسایش با ارتش سوریه و از سوی دیگر حمله نیروهای ویژه و تانکهای ترکیه به جرابلس در شمال غرب این کشور باعث ایجاد وضعیت جدیدی در بحران سوریه شده که پیامدهای مهمی برای آینده این کشور خواهد داشت. روزنامه الاخبار هفته گذشته درگیری کُردها با ارتش سوریه را ضربهای به مشروعیت کُردی خوانده بود؛ هجوم ترکیه به شمال غرب سوریه اما ورق را بهطور کامل به ضرر کُردها برخواهد گرداند بهطوریکه اکنون آنها اصلیترین بازنده تحولات اخیر سوریه هستند.
از ترس شکلگیری نخستین سنگ بنای یک حکومت فدرال کُردی، ترکیه از روز چهارشنبه تانکها و گروهی از نیروهای ویژه خود را پس از بمباران جرابلس توسط جنگندههایش، به شمال غربی سوریه گسیل داشته و با بیرون کردن داعش از این شهر میخواهد آن را در اختیار واحدهایی از ارتش آزاد سوریه بگذارد. در طول 2 و سال نیم گذشته جرابلس در تسلط داعش بود، اما ترکیه هیچگاه نزدیکی این گروه تروریستی به مرزهایش را تهدیدی آنی بهحساب نیاورده بود. همه درگیریهای ارتش و توپخانه ترکیه با تروریستهای داعش در طول این مدت مربوط به زمانهایی میشد که از مناطق تحت تسلط داعش به شهرهای مرزی ترکیه حملاتی شده بود. گذشته از حضور مستمر داعش در جرابلس، پیروزی استراتژیک اخیر نیروهای کُرد سوری در شهر منبج و راه یافتن آنها به کرانه غربی فرات از سوی ترکها یک تهدید حیاتی به دانسته شد. در همین راستا روز پنجشنبه نیروهای کُرد از منبج به سمت شرق رود فرات عقبنشینی کردند.
برخی تحلیل گران معتقدند نخستین نشانههای تغییر در رویکرد ترکیه نسبت به بحران سوریه از اوایل سال 2016 به چشم آمد وقتی «احمد داوداوغلو»، نخستوزیر پیشین ترکیه – معمار سیاست خارجی و سیاست منطقهای حزب عدالت و توسعه – اعلام کرد که شاید بتوان در فرایند انتقالی نیز جایگاهی برای بشار اسد قائل شد. در دوم خرداد 1395 کنارهگیری داوداغلو و روی کار آمدن «بن علی ایلدریم» نیز بیشازپیش سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه را تعدیل کرد. ایلدریم از همان روزهای اول علاقه خود را به ایجاد تغییر در روابط با سوریه اعلام کرد. تا اینکه کودتای نافرجام برخی واحدهای ارتش ترکیه در 16 جولای بهمثابه یک نقطه عطف اولویتهای عدالت و توسعه در منطقه را بهطور روشنتری تغییر داد. «رجب طیب اردوغان»، رئیسجمهور این کشور - که بهزعم خودش شدیدترین دشمنی ممکن در جهان را با بشار اسد دارد- بعد از چهار سال از مواضع اسد در قبال کودتای ناکام ارتش ترکیه تمجید کرد و از تعلل عربستان سعودی و ایالاتمتحده آمریکا در محکومیت کودتا شکوه سر داد. موضعگیری هوشیارانه ایران و روسیه در ضدیت با کودتا نیز مزید بر علت شده و ناامیدی اردوغان از تحقق اهدافی که برای آنها نیازمند پشتیبانی همپیمانانش بود را صدچندان ساخت.
ضرورت مداخله سریع ترکیه
در نتیجه این کودتای نافرجام فرایند بازسازی روابط مسکو و آنکارا تسریع شد و از روابط ترکیه با ایران نیز بیش از پیش رونق یافت. برخی تحلیل گران بینالمللی معتقد بودند که تغییر در رویکرد آنکارا نسبت به بحران سوریه اگر بهصورت علنی اظهار نشود هم به زودی آثار خود را نشان خواهد داد. «اونال سِویکوز» دیپلمات بازنشسته ترکیهای اخیراً در مصاحبهای اعلام کرد: «ترکیه متوجه شده که در سوریه با چالشهایی مهمتر از حذف اسد از قدرت روبروست» سویکوز بهبود روابط ترکیه با روسیه و ایران که اصلیترین حامیان دولت سوریه هستند را نیز در همین راستا ارزیابی میکند و معتقد است که «عملیات سپر فرات» بدون چراغ سبز روسها امکان اجرایی شدن نداشت. بااینوجود بسیاری سؤال میکنند چرا ترکیه پیش از این به فکر دفاع از مرزهایش نبود و دو سال و نیم تسلط داعش بر شهرهای مرزی اش را باوجود درگیری هایی ایذایی و مقطعی تحمل میکرد؟
تا پیش از تعدیل سیاست منطقه ای ترکیه نسبت به بحران سوریه، این کشور در دوگانه حامیان بقای اسد در قدرت و کشورهای حاشیه خلیجفارس که خواهان خلع او پیش از هرگونه فرایند انتقالی بودند، همسو با مخالفان اسد بود؛ اما اکنون هجوم ترکیه به جرابلس از یکسو نشان میدهد که ترکها دیگر خواهان حذف اسد از فرایند سیاسی سوریه دستکم تا پایان دوره انتقالی نیستند و از سوی دیگر حفاظت از تمامیت ارضی ترکیه به تمامیت ارضی سوریه گرهخورده است. هرگونه تحولی به سمت استقرار کانتونهای یکپارچه فدرال کُردی در شمال سوریه میتواند چنین مطالبهای را به مناطق کُردنشین هممرز با شمال سوریه نیز تسری دهد. ازاینرو ترکیه از سالها پیش حزب اتحادیه دموکراتیک سوریه را یک سازمان تروریستی و درواقع نسخه سوری «پ.ک.ک» میداند و با استناد به همین امر حمله به جرابلس را توجیه میکند.
تانکها و نیروهای ویژه ترکیه با درنوردیدن مرزهای سوریه صبح روز چهارشنبه همزمان با سالگرد نبرد تاریخی «مرج دابق» میان مملوکان و عثمانیها به سمت جرابلس حرکت کردند و این شهر را از اشغال داعش خارج کردند. مقامات ترکیه بی درنگ اعلام کردند که این عملیات همچنین نیروهای کُرد سوری را نیز که تا 20 مایلی جنوب جرابلس – یعنی شهر منبج – پیشروی کردهاند را نیز هدف قرار خواهد داد. برخی از تحلیل گران نیز با اشاره به اینکه تشکیل منطقه امن برای تحتفشار گذاشتن دمشق بسیار مؤثر خواهد بود عملیات اخیر ترکیه را بیش از آنکه سپری برای فرات تعبیر کنند دارای اهداف تهاجمی و درنتیجه شمشیر سلطان دانستهاند.
ازآنجاکه کُردها از اصلیترین متحدان آمریکا در مبارزه با داعش بهحساب میآیند، احتمال تیره شدن روابط آنکارا و واشنگتن بهواسطه این حمله وجود داشت، اما واکنش مثبت مقامات آمریکایی نشان از آن دارد که این از یکسو حساسیتهای ترکیه را مشروع میدانند و از سوی دیگر آن را بهعنوان یک عامل میانجی برای تقویت ائتلاف ضد داعش ارزیابی میکنند. «جو بایدن»، معاون رئیسجمهور آمریکا در بازدید اخیر خود از آنکارا به گروههای کُرد پیشنهاد کرد که به شرق رودخانه فرات عقبنشینی کنند. بهاینترتیب مهمترین دستاورد کُردها که میتوانست زمینه یکپارچهسازی سراسر مناطق شمالی سوریه زیر نگین یک حکومت فدرال کُردی را فراهم کند، با مداخله آمریکا از دست آنها خارج خواهد شد. این در حالی است که کُردها برای عقب راندن داعش از منبج متحمل تلفات بسیار زیادی شدهاند.
«جوشا لندیس»، مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه اوکلاهاما نیز معتقد است: «فتح منبج، یک رویداد تعیینکننده بود، زیرا کمک نیروهای ویژه آمریکایی برای عقب راندن داعش از منبج، کُردها را در یک وضعیت استثنایی برای پیریزی سنگ بنای یک دولت کُردی قرار داد و ترکها را بهشدت به وحشت انداخت.» در همین راستا «رابرت فورد»، سفیر سابق آمریکا در دمشق نیز صراحتاً اعلام کرده که آمریکا از میان ترکیه و حزب اتحادیه دموکراتیک، ترکیه انتخاب کرده است و در برابر آن مقاومت نخواهد کرد.
ترکیه از سالها پیش لزوم تشکیل منطقه امن در مرز مشترک با سوریه را فریاد میزد ولی نه غربیها به این درخواست وقعی نهادند و نه این کشور میتوانست بهتنهایی وارد عمل شده و ضمن رنجاندن اپوزیسیون سوریه –که با هجوم خارجی مخالفاند – با ایران و روسیه در رویارویی مستقیم قرار بگیرد. اردوغان بارها تلاش کرد رضایت اوباما را برای این امر جلب کند، اما اوباما هیچگاه به این پروژه بلند پروازانه راضی نشد. بااینحال اکنون خطر آنی نیروهای کُرد برای اردوغان آنقدر زیاد شده که کلیه محاسبات پیشین را نادیده میگیرد و در ابتکار اقدام یکطرفهای را به جان خریده است. ترکیه که با چالش حضور 2 و نیم میلیون مهاجر سوری در مرزهایش روبروست همچنین در صورت ایجاد منطقه امن در جرابلس ضمن جلوگیری از اتحاد سه کانتون کُردی قامشلی، کوبانی و عفرین میتواند مهاجران سوری را به این منطقه انتقال دهد.
روسیه و معادله جدال خاموش
از سالها قبل معروف بود که روسها مایلاند منازعاتی که در مناطق نفوذشان به وقوع میپیوندد را در قالب استراتژی منازعه خاموش (Frozen Conflict) بهپیش ببرند. برای این منظور روسیه در مناقشاتی مانند قره باغ و بحران اوکراین مداخله کرده و از یکی از طرفهای درگیر تا جایی حمایت میکند که بحران نه به جنگ تمامعیار ختم شود و نه به مصالحهای پایدار. بهاینترتیب هم نفوذ این کشور در منطقه مورد منازعه تداوم مییابد و هم دو طرف بحران خود را بهشدت نیازمند مشارکت و رضایت روسیه برای برداشتن هر گامی مییابند. برخی تحلیل گران معتقدند روسها در سوریه نیز به دنبال پیاده کردن همین الگو هستند و ازاینرو نه اجازه میدهند داعش و اپوزیسیون سوریه حکومت دمشق را ساقط کنند و نه میخواهند بشار اسد دشمنانش را بهطور کامل از میدان به درکند. کاهش میزان نیروهای ارتش روسیه و طرفداری کردن از برقراری صلح در حلب آنهم درحالیکه شهر به محاصره ارتش سوریه درآمده و به فتح حلب بسیار نزدیک شده، نشان میدهد تبدیلشدن اسد به فعال مایشاع در سوریه هم سناریوی مطلوب این کشور نیست.
ضلع دیگر همین استراتژی روسها را در انفعال آنها نسبت به حمله ترکیه به جرابلس میتوان دید. در همین راستا «دیمیتری ترنین»، مدیر دفتر بنیاد بینالمللی صلح کارنگی «عدم واکنش روسیه در قبال حضور نظامیان تُرک در جرابلس را جالبترین بُعد این واقعه» میداند. وی همچنین معتقد است که روسها نگرانیهای ترکیه در باب مسئله کُردی را درک میکند و با یک عملیات محدود توسط ترکیه موافقت کرده است، در مقابل ترکیه نیز همکاری بیشتر در خصوص مصالحه سیاسی با اسد خواهد کرد.
«ایهام کامل»، مدیر مرکز خاورمیانه و شمال آفریقای گروه اوراسیا معتقد است: «پیشروی کُردها، صفبندی جدیدی در سوریه ایجاد کرده است. حکومت سوریه، روسیه، ایران و نیز ترکیه اکنون در تلاشاند تا از پیشروی بیشتر کُردها جلوگیری کنند و این وضعیت باعث شده برای نخستین بار اشتراک منافع میان قدرتهای درگیر در سوریه به سطح بالایی برسد.» در همین راستا «ایلتر توران»، استاد علوم سیاسی دانشگاه بیلگی ترکیه نیز تکرار تجربه موفق پوتین از حضور در سوریه که به وی قدرت داده صحنه را برای ورود به صلح مدیریت کند را نیز برای ترکیه امری قابلتوجه میداند. بهزعم او مداخله نظامی ترکیه در سوریه به این کشور اجازه میدهد در فرایند صلح سوریه نقش بیشتری ایفا کند.
منصور براتی پژوهشگر مسائل خاورمیانه و جریان های اسلامی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است