فراتاب ـ گروه اجتماعی: تلگرام این روزها به جزء لاینفک زندگی ایرانی ها تبدیل شده است؛ آنقدر لاینفک و ضروری که حتی یک روز بدون تلگرام بودن برای بسیاری از کاربرانش غیرقابل تصور است و بسیاری از مناسبات تحت تاثیر این نرمافزار در حال شکلگیری است. حضور پررنگ و اثرگذار تلگرام در زندگی امروز ایرانیها در حالی است که به گفته یک جامعهشناس؛این اپلیکیشن موبایلی در کشور روسیه که سازنده تلگرام است به اندازه ایران تاثیرگذار نبوده است! از سوی دیگر این آمار که بیش از ۸۰ درصد از کاربران تلگرام ایرانی و آن ۲۰ درصد دیگر هم اکثراً ایرانیهای مقیم کشورهای دیگر هستند و اگر تعداد کاربران شبکههای اجتماعی و رسانهای گوشیهای موبایل را در نظر بگیریم، تعداد کاربران تلگرام به صورت جهانی کمتر از یک درصد تعداد کل کاربران شبکههای اجتماعی جهان است که این یک درصد هم تقریباً همه، ایرانی هستند، از تغییری بزرگ به واسطه این اپلیکیشن در جامعه حکایت دارد؛ تغییری که سید جواد میری از آن تحت عنوان تلگرامیشدن زندگی روزمره در ایران یاد میکند.
دکتر سید جواد میری، جامعه شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفتگویی با روزنامه آفتاب یزد به تحلیل جامعه شناختی تلگرامیزه شدن زندگی روزمره در ایران پرداخته که مشروح این گفتگو را در ادامه میخوانید.
جایگاه تلگرام در زندگی روزمره ایرانی ها کجاست؟
سید جواد میری: پیش از پاسخ به سوال شما باید ابتدا ببینیم زندگی روزمره به عنوان یک مسئله در نگاه جامعهشناسان چه جایگاهی دارد و مقصود چیست؟ برخی معتقدند مفهوم زندگی روزمره، مفهوم بدیعی است که جامعهشناسان برای بحث و بررسی وضعیت، کیفیت و چارچوب زندگی اجتماعی در بررسیهای جامعهشناختی از آن استفاده میکنند. اگر بخواهیم تعریفی کوتاه ارائه بدهیم، زندگی روزمره مفهومی است برای اشاره به اعمال، افکار و احساساتی که در زندگی یک فرد، جامعه و گروه به طور معمول و روزانه جاری است. بخش بزرگی از زندگی روزمره از ویژگیهای جاری محیط جهت یافته و به واسطه فرآیندهای شناختی خودکار شخص از محیط و بدون دخالت هیچگونه انتخاب و خودآگاهی اتفاق افتاده است. جامعهشناسی زندگی روزمره، قسمتی از بینش جامعهشناسی است که به بررسی معنای زندگی روزمره و ساماندهی آن میپردازد. برخیها معتقدند اساسا زندگی روزمره یک چارچوب یا شکل ثابتی در طول تاریخ نداشته، بلکه وابستگی عمیقی به چارچوبها و تحولاتی که در جامعه اتفاق میافتد، دارد. در جامعه انسانی، وقتی تحولات اتفاق میافتد که شکل، محتوا و چشماندازها و عمق گسترش و توسعه زندگی روزمره هم دستخوش تغییر و تحولات میشود. یکی از عوامل مهمی که در دوران معاصر تاثیر بسیار شدیدی روی شیوه و فرم زندگی روزمره گذاشته، صنعتی شدن جامعه و اجتماع است که اساسا زندگی روزمره را در ساحات مختلفش تحت تاثیر قرار داده است. یکی از عوامل و مولفههایی که توانست هندسه روابط اجتماعی انسانها را در دوره صنعتی شدن تغییر بدهد، تلفن، تلویزیون و رسانههای جمعی و... بود. اینها آرام آرام وارد فضای ذهنی و زبانی جامعه شدند و به صورت فزایندهای اشکال زندگی روزمره را تحت تاثیر قرار دادند و هندسه تعاملات بشر را در زندگی روزمره به صورت عمیقی متحول کردند. این تحول در زندگی روزمره خیلی عمیق و ژرف، نهادهای دیگر جامعه مثل سیاست، آموزش، دولت، اقتصاد، فرهنگ و ... را هم به انحای مختلف تحت تاثیر قرار دادند و مجموع اینها باعث شد که ما به گونهای در دنیای امروز بتوانیم از رسانهای شدن جامعه و فرهنگ صحبت کنیم. این پیشدرآمدی بود تا به یکی از موضوعات جدیدی که جامعه ایران را عمیقا تحت تاثیر خودش قرار داده، پرداخته شود و آن «تلگرامی شدن زندگی روزمره» در جامعه ایران است. میدانید که اپلیکیشنهای مختلفی مثل وایبر، واتسآپ، لاین و. . . در این چندساله وارد فضای گفتمانی جامعه ایران شده است، ولی هیچکدام به اندازه تلگرام نتوانست در جامعه ایران چه در سطح رسمی و چه غیررسمی، دولت و جامعه مدنی را تحت تاثیر خودش قرار دهد. به گونهای میتوان گفت که به شکل ناخودآگاه زندگی روزمره ما در ساحات مختلف زندگی اجتماعی مانند خانه، کار، مترو و.... تحت تاثیر تلگرام قرار گرفته است.امواج بسیار زیاد اطلاعات که در سطح فضای تلگرام رد و بدل میشود به انحای مختلف شیوههای تفکر، بیان عواطف و ابراز وجود، دلبستگیها در حوزههای مختلف را درگیر خود کرده است. به عنوان مثال، انجمن جامعه شناسی به عنوان یکی از انجمنهای مهم در سطح ایران که در حوزه علمی و مدنی فعالیت میکند، اخیرا تلگرامی شده و بسیاری از اندیشمندان و جامعهشناسان چه در سطح اساتید و چه در سطح دانشجو خود را با تلگرام، بازنمایی میکنند و در معرض نقد و انتقاد قرار میدهند و حتی به گونهای شخصیت حقوقی، حقیقی و آکادمیک خودشان را در سطح تلگرام بازسازی میکنند.
آیا ما میتوانیم در مورد ساحات دیگر هم این بازسازی تلگرامی را به کار ببریم مثلا بگوییم نگاههای فقهی و مذهبی یا سیاسی و طرفداران نیز چنین بازنمایی و بازتفسیری از خودشان را ارائه میدهند؟
سید جواد میری: مطالعات بنده نشان می دهد که یک نبرد جدی برای اشغال سرزمینهای ناشناخته تلگرام توسط همه این گروهها و هواداران در حال اتفاق افتادن است و همه سعی دارند این فضا را تحت سیطره خودشان قرار دهند. به عبارت دیگر رخداد بسیار بزرگی در سطح فضای تلگرام در ایران در حال رخ دادن است که هر کدام از این کنشگران، با رویکردهای مختلف سعی دارند افراد دیگر را جذب خود کنند. یک مسئله دیگری هم که امروز در فضای تلگرام متولد شده سوپرگروههاست که باعث میشود تعداد عضوها افزایش پیدا کند و حتی به دهها هزار نفر برسد. این سوپرگروهها باعث میشود که در سطح واقعی جامعه بتوان چانهزنی کرد مثلا یک خبری منتشر شد درباره مجمع روحانیون مبارز که در جلسه خصوصی خودشان به این نتیجه رسیدند که از حسن روحانی عبور کردهاند و در انتخابات بعدی، کاندیدای دیگری را معرفی خواهند کرد. این خبر به سرعت نور در سطح فضای تلگرامی ایران منتشر شده و حتی در خبرهای کانالهای خارج از ایران هم آن را پوشش دادند. این اتفاق باعث شد کسانی که در این مجمع عضو بودند و این خبر را انتشار دادند در سریعترین زمان ممکن بگویند این خبر کذب است، اما به گونهای یک چانهزنی در سطح داخلی و خارجی شکل گرفت که منشاء آن تلگرام بود. این فضا با اینکه پسوند مجازی را یدک میکشد و ما میگوییم دنیای واقعی با دنیای مجازی تفاوتهای بنیادین دارد، ولی این فضای مجازی چنان فضای واقعی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ما را تحت تاثیر خویش قرار داده که اساسا مرز بین مجاز و واقعیت در حال از بین رفتن است. نمونههای بسیار دیگری وجود دارد که نشان میدهد جامعه ایران در حال خلق یک فضایی، به نام فضای «گفتمانی تلگرامی» است که این فضا، ساحتهای مختلف را بازتعریف میکند.
آیا این بازتعریف فضاهای مختلف گفتمانی در آینده نزدیک، شیوه مدیریت جامعه ما را تحت تاثیر قرار خواهد داد؟
سید جواد میری: برخی برای اینکه این روندها را تغییر دهند سعی دارند تلگرام را سانسور کنند یا اینکه آن را تحت سیطره خودشان قرار دهند. این در حالی است که روند چهار دهه مبارزه جمهوری اسلامی با ابزار تکنولوژیک نشان داده که این سانسور نمیتواند موفق باشد. روندی میتواند موفق و تاثیرگذار باشد که این فضای گفتمانی، اِلمانها، عناصر و مولفههایش را بشناسد و این پرسش را پیش روی خود مطرح کند که وقتی فضای گفتمانی از فضای رسمی فاصله میگیرد اولاً میتواند پربارتر باشد؛ دوماً میتواند توسعه بیشتری داشته باشد؛ سوما تاثیرگذاریاش بیشتر باشد و در آخر به وحدت ملی کمک کند. اگر ما میخواهیم جامعه امروزین ایران را بشناسیم به جای اینکه فقط روی جامعه ایران تمرکز کنیم باید اساسا یک نگاه تطبیقی و مقارنهای داشته باشیم و در این نگاه تطبیقی این پرسش را مطرح کنیم که چگونه یک اپلیکیشن یا یک فضا (اپلیکیشن فقط یک ابزار نیست بلکه یک فضای بیکران است) توانسته جامعه ایران را متحول کند و رویکردها و نگرشها از سطح عالی سیاستمداران تا سطح زندگی روزمره را اینگونه تحت تاثیر خودش قرار دهد. در حالی که در هیچ جامعهای حتی در روسیه که مبدع تلگرام است چنین تحولی به وجود نیامده است. یکی از پدیدههای بسیار مهم که امروزه در پیش چشم ما اتفاق میافتد و مطمئنا آینده فضاهای گفتمانی در کشور ما و حتی در جهان اسلام را شکل میدهد همین مسئله تلگرامی شدن فضاهاست. تلگرام به عنوان یکی از نمونههای برجسته میتواند مطرح باشد ولی آن چیزی که در پس این تغییر و تحولات قرار گرفته مفهوم در اختیار گرفتن فضا توسط سوژه است یعنی شهروند به عنوان یک سوژه مسئول و یک کنشگر فعال در عرصه جامعه توانسته در فراسوی نگاههای حاکمیت و قدرت فراگیر دولت، فضایی را در اختیار خودش قرار دهد و در آن فضا هم خودش را بازنمایی کند و هم با دیگرانی که به انحای مختلف خودشان را بازتفسیر و بازتصویر کردهاند، در فضای نوین ارتباط برقرار کند، جریانسازی کند و مجموعهها و انجمنهایی را شکل دهد که بتوانند در زمینههای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قدرتی را ایجاد کنند که این قدرت برآمده از سوژه خودآگاه باشد و توانسته باشد خود را با وجود دیدگاههای مختلف بازنمایی کند. این بازنمایی به گونهای شیوه و شکل زندگی روزمره را هم تغییر میدهد و در این تغییر و تحولات، کیفیت روابط انسانی و هندسه تعاملات اجتماعی مردم هم تغییر میکند و نماد این تغییر در ایران قرن 21، تلگرام شده است.
این تغییرات چه پیامدهایی میتواند داشته باشد؟
سید جواد میری: تلگرام پیامدهای بیشماری دارد، یکی از این پیامدها این است که سوژه ایرانی که تا امروز تمامی فضاهای اندیشهای، گفتمانی و ابراز وجود خود را در دامنه حاکمیت تعریف و در فضای حاکمیت ابراز وجود میکرد، اساسا فضایی در اختیارش قرار گرفته که این فضا انتهایش مرزهای سیاسی ایران یا مرزهای ایدئولوژیک حاکمیت نیست یعنی به طرق مختلف با تمام جهان میتواند در ارتباط باشد و اطلاعات جهانی را بدون هیچ فیلتری کسب کند. در دنیای امروز اطلاعات و دانش یعنی قدرت و هر انسانی که دانش و اطلاعات داشته باشد یعنی کنشگری و افق تفکرش را تنومندتر و پهناورتر کرده است و پهناوری افق تفکر شهروندان مطمئنا شیوه تعاملشان را با حاکمیت و شیوه فهمشان را از دین، فرهنگ، آموزش و... تغییر و تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.
اما این موضوع بیش از آنکه پیامد باشد، مزایاست؟
سید جواد میری: بله، دقیقا.پیامدی که اشاره کردم به نوعی خود یک مزیت هم محسوب میشود. انسانی که دانش و اطلاعات بیشتری و کنشگری تواناتری دارد مسلما خودآگاهی بیشتری هم خواهد داشت. یکی دیگر از مزایا، زمان و مکان فشرده است. در این فضاها، به نظر میآید زمان و مکان به همدیگر نزدیکتر شده و انسان میتواند در این فضاها با سرعت نور حرکت کند. در فیلم «حرکت در زمان» یکی از آرزوهای بشر این است که بتواند زمان و مکان را در هم درنوردد و در فضای مجازی و مشخصا تلگرام، انسان این قدرت را بهدست آورده است. این قدرت به انسان یک خودآگاهی ویژهای میدهد. در این فضا انسانی متولد میشود که میتواند در آنِ واحد در فضاهای مختلف حضور داشته باشد. اگر چنین انسانی را بخواهیم با انسان عصر قاجار مقایسه کنیم، به نظر میرسد شیوه تعاملش با حکومت، دین، فرهنگ و . . . دستخوش تحول است و دیگر نهاد قدرت نمیتواند با همان زبانی که در عصر قاجار صحبت میکرد، صحبت کند. شیوه تعامل به یمن فضای مجازی که سمبلش تلگرامی شدن زندگی روزمره است، تغییر کرده است و این تاثیر بسزایی در قرن 21 بر روح و روان جامعه ایران خواهد گذاشت و شیوه شهریاری و حکومت در قرن 21 در ایران، مطمئنا افقش با افق قرن بیستم تفاوت خواهد داشت و این تفاوت آرامآرام خودش را مانند رود روان در ساحات مختلف جامعه ایران نشان خواهد داد. این تغییر و تحولات در ایران میتواند به سمت یک فضای ایجابی هدایت شود، زیرا سوژه ایرانی نشان دادهاست که رابطهاش با تکنولوژی فقط یک رابطه ابزاری نیست و به صورت هنرمندانه میتواند از این فضای مجازی و تلگرامی شده زندگی روزمره برای بهبود و تغییر شرایط خودش استفاده کند و این یک سرمایه اجتماعی بزرگ است که اگر بتواند به سرمایه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تبدیل و بین این سرمایههای مختلف ارتباط ارگانیکی برقرار شود میتوان جامعه ایران را در یک فضای بهتری در آینده نزدیک تصور کرد.
منبع: روزنامه آفتاب یزد