فراتاب- سرویس بین الملل: ديروز در نشست دو روزه سران ناتو در ورشو بر دو تهديد به عنوان مهم ترین چالش های پیش روی این سازمان در دو منطقه تاكيد شد که روسيه در شرق اروپا و داعش در خاورمیانه بود. نشست سران 28 دولت عضو ناتو عمدتا با هدف نهایی کردن بزرگترین طرح تقویت مواضع نظامی این سازمان در برابر روسيه روزهاي 18 و 19 تير ماه و به شكلي نمادين در ورشو مقر پيشين پيمان نظامي کشورهای بلوک شرق دوره جنگ سرد در برابر ناتو برگزار شد. در اين نشست 61 نماینده از جمله 18 رئیس جمهور و 21 نخست وزیر حضور داشتند. شرکت کنندگان در این نشست درباره اوضاع خاورمیانه، افغانستان، مقابله با گروه تروریستی داعش و همچنین مسائل مرتبط با امنیت ناتو گفتگو کردند. از نگاه تحليل گران محاصره اروپایی روسیه، مهمترین تصمیم نشست ورشو بود که متعاقباً روسها را خشمگین مي كند. اين نشست با بيانيه اي تند علیه مسکو و اقدام های جدید نظامی در شرق اروپا و منطقه بالتیک پایان یافت که بدین ترتیب محاصره مرزهای خاکی دریایی روسیه در اروپا را بیشتر خواهد نمود و همچنانكه انتظار مي رفت بر شكاف نظامي و عملياتي ميان روسيه و ناتو افزوده و شرائط را سخت تر از گذشته خواهد کرد. در اين نوشته تلاش شده تا با مروري بر مهم ترين تصميمات اين نشست، به تحليل تعاملات روسيه و ناتو پرداخته و دو رنماي آن را مورد بررسي قرار دهم.
ربع قرن تعامل روسيه و ناتو
از روزي كه پيمان ورشو منحل شد، يكي از مهمترين دغدغه‌هاي امنيت کرملین آن بود كه وضعيت ناتو چه خواهد شد. از نظر مسكو، به طور طبيعي و بر اساس منطق واقع گرايانه حاكم بر شكل‌گيري پيمانهاي نظامي ـ كه تهديد مشترك را شرط اساسي ايجاد پيمان و فقدان آن را عامل خاتمه آن مي‌دانند ـ بايستي اين پيمان نيز منحل شود، يا اينكه با تغيير مأموريت، به عنوان نهادي سياسي و فراگير، ساير دولتهاي اروپايي و از جمله روسيه را دربر بگيرد. در مواردي نيز روسها اعلام كردند كه حاضرند به عنوان يك عضو داراي حق وتو وارد پيمان مذكور شوند. در واقع، نگراني مسكو در مراحل اوليه پس از فروپاشي شوروي نسبت به ناتو كمتر بود و حتي در ساختارهاي جديد و فرعي ناتو مانند شوراي همكاري آتلانتيك شمالي (1992) و برنامه مشاركت براي صلح ناتو (1994) نيز عضو شدند، و درجريان بحران بوسني (95-1992) مخالفتي جدي با اقدامات آن سازمان نكردند. سال 1999، اوج رقابتهاي روسيه ـ ناتو و در واقع روسيه ـ غرب بود؛ چرا كه با عضويت رسمي سه كشور مذكور و درخواست عضويت 9 كشور ديگر در قالب "طرح اقدام براي عضويت"، عمليات نظامي ناتو در کوزوو، تصويب سند "مفهوم استراتژيك جديد ناتو" كه به آن اجازه مي‌داد تا فراتر از يك اتحاديه فرعي، در قلمرو اعضاي خود عمل كند. مسكوبیانیه اي به شوراي امنيت سازمان ملل متحد ارائه كرد كه براساس آن حملات ناتو به يوگسلاوي را محكوم مي‌كرد و نيز كليه ترتيبات همكاري با ناتو را به حالت تعليق در آورد.
اعلام دکترين نظامي جديد روسيه از سوي پوتين در سال 2000 و معرفي کردن ناتو به عنوان تهديد شماره يک، طبعا تنش ها بين دو طرف را افزايش مي دهد، زيرا اين مساله به تشديد نگراني هاي طرف غربي مي انجامد و ناتو نيز وادار به تجديدنظر در دکترين نظامي خود مي شود و در مجموع بحران اوکراين و تنش هاي روسي- غربي وخيم تر مي شود. با وجود سند دکترین نظامی روسیه در سال 2000 و اعلام تهدید ناتو، اما یکسال بعد که حادثه 11 سپتامبر پیش آمد روسیه و ناتو به همکاری در برابر تهدید مشترک جدید یعنی تروریسم پرداختند و روسیه با پذیرش منشور 19+1 عملا به همکاری های مهمی با ناتو پرداخت و کشورهای جدیدی از شرق اروپا به عضویت ناتو در آمدند اما همکاریهای دو کشور تا زمستان 2003 که بحث حمله امریکا به عراق به میان آمد، ادامه داشت. پس از آن، روسيه مجموعه اي از اقدامات را انجام داد كه نشان از جدیت و شدت عمل کرملین در پاسخ به شرائط جدید بود. در این ارتباط می توان از کارهایی چون نصب پرچم روسيه در بستر درياي قطب شمال، برقراري پروازهاي تجسسي و پرواز بمب-افكن هاي هسته اي و برقراري گشت زيردريايي هاي هسته اي پس از دو دهه تعطیلی، تهديد پايگاه دريايي امريكا در گوام و پايگاه هاي ناتو در شمال اروپا از سوی جنگنده های روسی از طریق انجام مانور و پرواز بر فراز آنها، برپايي سامانه هاي دفاع موشكي در مناطق مرزی نزدیک اروپا و خروج از پيمان كنترل نيروهاي متعارف اروپا یاد کرد. پاسخ نظامی گسترده در حمایت از استیای جنوبی به ارتش گرجستان در تابستان 2008 روسیه و ناتو را در مقابل هم قرار داد. با وجود این تنش ها اما از سال 2009 با طرح " ری ست" از سوی وزیر خارجه امریکا به وزیر خارجه روسیه، و تعلیق گسترش ناتو و سپر موشکی از سوی امریکا، روابط دو طرف در سالهای حکومت مدویدف از 2009 تا 2012 را باید دوره تعاملات مثبت روسیه و ناتو دانست و حتا در نشست سران ناتو در لیسبون در سال 2010 تلاش شد تا چارچوب جدیدی برای همکاری تعریف شده و حتا موضوع مشارکت روسیه در طرح سپر موشکی ناتو مطرح شود. از سال 2012 و با بازگشت پوتین به ریاست جمهوری و سپس بحران سوریه و اوکراین بار دیگر وضعیت متشنج شد.
بحران اوكراين و تنش هاي فزاينده
پس از بحران اوکراین در سال 2014 و اعلام دکترین نظامی جدید روسیه روابط روسیه و ناتو به شدت متشنج شد و شورای روسیه و ناتو منحل شد و ناتو همکاریهای خود را با روسیه به حالت تعلیق در آورد. در سند دکترین نظامی سال 2014 آمده است که در صورت تهدید سلاح های متعارف علیه موجودیت کشور روسیه، استفاده از سلاح های اتمی مجاز است. امضای دکترین جدید نظامی روسیه از طرف پوتین درست سه روز بعد از اقدام پارلمان اوکراین در تصویب طرح خروج اوکراین از بی طرفی انجام شد. پارلمان اوکراین روز سه‌شنبه با اکثریت مطلق موقعیت غیرمتعهد کشور را لغو کرد. پارلمان با این اقدام زمینه عضویت در پیمان ناتو را فراهم آورد. البته از تابستان 2014 تصمیم برای تغییر دکترین نظامی اعلام شده یود. دکترین نظامی جدید روسیه نشان دهنده افزایش تهدید غرب علیه این کشور و شدت واکنش روسیه به این تهدید بود. در یکی از بندهای سند دکترین نظامی روسیه آمده که مسکو مجازات اقدامات نظامی غیرهسته ای ناتو را با اقدامات هسته ای تلافی می کند که نشان دهنده موقعیت ضعیف تر روسیه نسبت به ناتو است. به نظر می رسد منازعه غرب و روسیه با وخامت بیشتر ادامه یابد و شرایط از وضعیت کنونی پیچیده تر شود. به نظر می رسد اگر اوکراین درخواست عضویت در ناتو را بدهد و ناتو هم با این درخواست موافقت کند، درگیری روسیه و غرب به نقطه خطرناکتری خواهد رسید.
لذا شاهد تسلسل اقدامات و خط و نشان های متقابل روسیه و ناتو هستیم. در این راستا ناتو سامانه های سپر موشکی را در ترکیه نصب کرد و براساس گزارش ها، ناتو سال 2015 بیش از 200 رزمایش برگزار کرد که نیمی از این تمرین ها نزدیک مرزهای روسیه در منطقه بالتیک و شرق اروپا بوده و همزمان شمار نیروهای استقراری خود را در این مناطق افزایش داده است. پیشتر هم گزارش شده بود که ناتو قصد استقرار چهار گردان در لهستان و همچنین استونی، لیتوانی و لتونی در ساحل دریای بالتیک را دارد و افزون بر این همراه آمریکا همکاری های نظامی را در قالب برگزاری رزمایش یا روابط دفاعی با گرجستان و مولداوی دو جمهوری دیگر شوروی سابق دنبال خواهد کرد. از سوی دیگر پایگاه های نظامیان آمریکایی در کره جنوبی نیز فاصله زیادی با مرزهای ساحلی روسیه در دریای ژاپن ندارد.
معاون کمیسیون امور دفاعی و امنیتی شورای فدراسیون روسیه نیز با اعلام اینکه ناتو زمینه های لازم ضربه زدن به مسکو را در سطح جهانی فراهم می کند، گفت: نیروهای مسلح روسیه تسلیحات و تجهیزات نظامی را با توجه به فعالیت های ناتو متمرکز می کند و یگان های ارتش نیز بر این اساس مستقر خواهند شد. با وجود اینکه مسکو بارها اعلام کرده با اتخاذ تدابیر لازم از جمله تشکیل سه لشکر ویژه ضد ناتو نزدیک مرزهای خود با چنین اقدام هایی مقابله خواهد کرد، اما طرح های گسترش نفوذ نظامی غرب نزدیک مرزهای روسیه ادامه دارد. سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه با بیان اینکه واشنگتن و ناتو با اجرای طرح های خطرآفرین موشکی، مخارج نظامی را افزایش می دهند، اعلام کرد: برنامه های مختلف نظامی از جمله استقرار تاسیسات نزدیک مرز روسیه، مسکو را وادار می کند تدابیر متقابلی اتخاذ کند. البته مقام های ناتو گفته اند که یگان های نظامی این پیمان به صورت چرخشی در کشورهای میزبان انجام وظیفه خواهند کرد و قرار نیست پایگاه دایمی در هیچ یک از این کشورها تاسیس شود.
نشست ورشو و تصميمات تند
نشست سران ناتو در ورشو مرکز لهستان با مواضع تند علیه مسکو و اقدام های جدید نظامی در شرق اروپا و منطقه بالتیک پایان یافت که محاصره مرزهای خاکی دریایی روسیه در اروپا از سوی نظامیان غربی را بیشتر خواهد کرد. نخستین پیام ضد روسی مربوط به نشست ناتو در لهستان از سوی باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا اعلام شد که گفت: «اقدام های خصمانه روسیه علیه اوکراین، تهدید کننده دیدگاه و مواضع ما برای اروپا به عنوان منطقه صلح و آزادی است و اعضای ناتو باید تعهدهای لازم را برای مقابله با این چالش و همچنین برگزیت و مقابله با داعش برعهده گیرند.» وی افزود: آمریکا گردانی متشکل از یکهزار نظامی را در لهستان مستقر خواهد کرد تا با سربازان این کشور برای تامین امنیت همکاری کنند و به عبارت دیگر، شمار نیروهای ما و ناتو و نیر جنگ افزارها بسیار پیشرفته در لهستان افزایش می یابد. ورشبوو معاون دبیرکل ناتو نيز در مراسم گشایش نشست سران تاکید کرد: با ناراحتی اذعان می کنیم وارد رقابت راهبردی دراز مدت با روسیه شده ایم و این مساله نشان می دهد ناتو روند جدید تغییرهای خود را بر اساس این ماموریت آغاز می کند.
دبیرکل ائتلاف ناتو نيز در سخنرانی پایانی خود گفت: ما با این اجلاس اتحاد ناتو را نشان می‌دهیم و این ائتلاف باید با جهان در حال تغییر و چالش‌های نوظهور تطبیق پیدا کند و این اجلاس یک اجلاس تاریخی بود زیرا در یک دوران سرنوشت ساز برای امنیت ما اتفاق افتاد. ناتو قصد دارد یک عملیات دریایی گسترده در دریای مدیترانه تحت عنوان عملیات محافظ دریا در ضمن همکاری نزدیک با یک عملیات انجام شده از سوی اتحادیه اروپا تحت عنوان "عملیات صوفیه" اجرا کند. عملیات صوفیه در ژوئن 2015 در پاسخ به بحران ورود مهاجران به اروپا به اجرا درآمد. ما یک عملیات امنیتی دریایی جدید در دریای مدیترانه به نام عملیات محافظ دریا را به اجرا در خواهیم آورد و این عملیات دامنه گسترده‌ای شامل اطلاع پیداکردن از وضعیت، مقابله با تروریسم و ایجاد ظرفیت را دارد. ما می‌خواهیم با عملیات صوفیه که از سوی اتحادیه اروپا در مرکز مدیترانه اجرا می‌شود نیز همکاری کنیم.
اما مهم ترين بحث در نشست اخير ناتو موضوع روسيه بود و بندهاي متعددي از بيانيه پاياني را نيز به خود اختصاص داد. از نگاه سران برای بیش از دو دهه، ناتو تلاش کرده است تا از طريق ساز و كار شوراي ناتو و روسيه برای ایجاد یک همکاری با اين كشور كوشش كند. اما آنچنانكه در بيانيه آمده فعالیت ها و سیاست های اخیر روسیه ثبات و امنیت را کاهش داده و با افزایش غیر قابل پیش بینی، محیط امنیتی منطقه را تغییر داده و اصول و ارزشهاي بين المللي را نقض نموده است. همچنين تاكيد شده كه مسكو اعتماد در همکاری و اصول اساسی معماری امنیت جهانی و اروپا و اقیانوس اطلس را به چالش کشیده است. طبق اين بيانيه اقدامات و سیاست های بی ثبات کننده روسیه عبارتند از: الحاق غیر قانونی و نامشروع کریمه؛ نقض مرزهای مستقل با زور؛ بی ثباتی عمدی شرق اوکراین؛ ضربه محکم و ناگهانی و بزرگ بر خلاف روح سند وین، و فعالیت های نظامی تحريك آميز در نزدیکی مرزهای ناتو، از جمله در مناطق بالتیک و دریای سیاه و مدیترانه شرقی؛ لفاظی های هسته ای غیر مسئولانه و تهاجمی آن، و نقض حریم هوایی ناتو و تکرار آن. علاوه بر این، به مداخله نظامی، حضور نظامی قابل توجه و حمایت از رژیم در سوریه، و استفاده از حضور نظامی خود در دریای سیاه و دریای مدیترانه شرقی كه خطرات و چالش های بیشتري را برای امنیت متحدان و دیگر دولتها ايجاد نموده نیز اشاره شده است. بر اين اساس، ناتو با افزایش بازدارندگی و دفاع و استقرار آن، از جمله با حضور پيشتاز در بخش شرقی ناتو و توقف کلیه همکاری هاي نظامی و غیر نظامی عملی بین ناتو و روسیه ، به این محیط امنیتی متحول و جديد واكنش نشان مي دهد. در عين حال تاكيد شده كه ناتو باب گفتگوي سياسي را با مسكو باز نگه مي دارد. در ادامه آمده است كه همچنان معتقدیم که یک همکاری بین ناتو و روسیه، بر اساس احترام به قوانین بین المللی و تعهدات، ارزش استراتژیک دارد.
يك نكته مهم در اين بيانيه تاكيد بر اوكراين مستقل، دموکراتيك و برخوردار از حاکمیت قانون ، به عنوان کلید امنیت اروپا و اقیانوس اطلس است و اشاره شده است كه ناتو در پشتیبانی از حاکمیت اوکراین و تمامیت ارضی آن در مرزهای شناخته شده بین المللی و حق اوکراین برای تصمیم گیری های آینده خود متعهد است و به شدت اقدامات تهاجمی علیه اوکراین و ادامه نقض مقررات بین المللی و تعهدات بین المللی را که پیامدهای جدی برای ثبات و امنیت کل منطقه یورو آتلانتیک دارد محکوم می کند. از ديگر بندهاي بيانيه اين بود كه روسیه را داراي مسئولیت کامل برای وخامت جدی وضعیت حقوق بشر در شبه جزیره کریمه، به ویژه تبعیض علیه تاتارها کریمه و دیگر اعضای جوامع محلی دانسته و می افزاید که ما می خواهیم که مسكو عملا اقدامات لازم برای اطمینان از امنيت، حقوق و آزادیهای مردم را در شبه جزیره كريمه فراهم نمايد. سران ناتو گفته اند كه ما دولت روسیه را به خاطر ايجاد زير ساخت هاي نظامي گسترده در كريمه و درياي سياه محكوم مي كنيم. تاكيد بر راه حل سياسي و اجرای کامل توافقنامه مینسک براي یک آتش بس جامع و تاكيد بر رعايت تعهدات همه امضا کنندگان نيز در اين بيانيه آمده و اصرار شده است كه روسیه همچنان به دنبال ارائه سلاح، تجهیزات و پرسنل، و همچنین كمك مالی و سایر کمک ها به گروه های شبه نظامی با هدف مداخله نظامی در این جنگ است.
نكته ديگر تاكيد بر اهميت منطقه درياي بالتيك و درياي سياه است كه از نظر مقامات ناتو با خطر تحكيم و استقرار قدرت نظامي روسیه علیه ناتو مواجه است. سران ناتو تصمیم گرفته اند برای حضور فزاينده در استونی، لتونی، لیتوانی و لهستان به عنوان بخشی از وضعیت نیرویی آینده ناتو، به هر گونه تجاوزي واكنش فوري نشان داده و از اوایل سال 2017، حضور فزاینده ای از نیروهای چند ملیتی خود را دنبال خواهد کرد. همچنین بر توسعه حضور پیشتاز در قسمت جنوب شرقی ناتو و اقدامات مناسب و متناسب با منطقه دریای سیاه و از جمله ابتکار عمل رومانیایی برای ایجاد یک تیپ در چارچوب يك نيروي چند ملیتی برای تقویت بازدارندگی و موضع دفاعی تاكيد شده و آن را به عنوان یک نشانی برای حمایت از امنیت منطقه در نظر می گیرد.
در مورد قفقاز جنوبي تاکید شده که ناتو همچنان در حمایت از تمامیت ارضی، استقلال و حاکمیت ارمنستان، آذربایجان و گرجستان تاكيد داشته و از تلاش ها براي حل مسالمت آمیز درگیری در قفقاز جنوبی پشتيباني مي نمايد. در بيانيه سران آمده است كه ما مجددا بر حمایت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملي دولت گرجستان در داخل مرزهای شناخته شده بین المللی ادامه داده و از به رسمیت شناختن مناطق اوستیای جنوبی و آبخازیا به عنوان کشورهای مستقل، خود داري می کنیم و اقدامات روسيه را نقض حاکمیت و تمامیت ارضی گرجستان و در تضاد با اصول حقوق بین الملل ، اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا و تعهدات بین المللی روسیه مي دانیم. ما در نشست سران در بخارست سال 2008 توافق کردیم که گرجستان را طي يك روند بتدريج به عضويت ناتو بپذيريم. امروز ما بر تمام عناصر این تصمیم، و همچنین تصمیم گیری های بعدی تأکید می کنیم و گرجستان را تشویق به ادامه روند همكاري در چارچوب کمیسیون ناتو-گرجستان مي كنيم.
نتيجه گيري
مجموعه این تحولات و کشمکش ها نشان می دهد که پس از بحران بوسنی و تحولات سالهای 1995 و 1996، بحران کوزوو در سال 1999 و سپس بحران اوستیا در سال 2008، تنش های ناتو و روسیه تداوم یافته است. تجربه های پیش نشان می دهد این تنش ها در هر دوره با مذاکره و گفتگو کنترل شده و همکاری ها آغاز شده است. اما این بار پس از بحران اوکراین هنوز راه حلی برای آن یافت نشده و مذاکرات متعدد مقامات دو طرف بر سر یافتن راه حلی برای مشکلات فی مابین و از جمله بحران سوریه و بحران اوکراین همچنان ادامه یافته است. این بدان معناست که با وجود خصومتهای بنیادین دو سوی بحران، اما همواره امکانهایی برای حل و فصل وجود دارد و سه امر مهم این وضع را ممکن می سازند. نخست گریز روسیه از ورود به یک رقابت همه جانبه با غرب و ناتو بخاطر تجربه دوره شوروی و مشکلات اقتصادی کنونی آن. دوم، مخالفتهای برخی اعضای ناتو از تشدید رویارویی ها با روسیه و زیان ناشی از آن برای اقتصاد ملی خود. و سوم هم ظهور قدرت چین و ضرورت تمرکز سیاست نظامی امریکا بر آسیا که ممکن است دیر یا زود جنبه عملی بیشتری به خود بگیرد. لذا نمی توان به سادگی از تداوم تنش ها و تبدیل آن به یک بحران درازمدت همانند دوره جنگ سرد سخن گفت. در این میان نقش دولت امریکا و سکانداری کاخ سفید اهمیت خاصی دارد و باید منتظر رییس جمهور بعدی امریکا به عنوان تصمیم گیرنده اصلی ناتو در قبال روسیه بود.
در دو سال گذشته اخبار رزمایش های متقابل ناتو و روسیه و بویژه فعالیتهای ناتو در مرزهای روسیه از موضوع عضویت فنلاند و اوکراین و گرجستان تا حمایت از کشورهای بالتیک و از همه مهم تر اقدامات فنی برای نصب سپر موشکی در مرزهای روسیه به یک امر عادی تبدیل شده است. این موضوع به ویژه از زمان بحران اوکراین و تصرف کریمه تشدید شده و برخی تحلیل گران آن را یک تحول بنیادین در روابط روسیه و غرب می دانند. اگر چه با نگاهی به روابط روسیه و ناتو از زمان فروپاشی تا امروز می توان فراز و نشیب های مختلفی را در تعاملات روسی و غربی مشاهده نمود که معمولا پس از یک دوره همکاری به تنش رسیده و سپس از تنشها کاسته شده است. اما گویا این بار با چنین بیانیه تندی و تصمیمات حاد پشت سر آن، موضوع به سادگی قابل حل نباشد و تنش های فزاینده و تشدید یابنده دو طرف را به مرز رویارویی کشانیده و بيانيه اخير سران ناتو روسيه را در دو حوزه بالتيك و درياي سياه بیش از هر زمان دیگری به شدت به مبارزه طلبيده است و مسكو بايستي خود را آماده هزينه هاي نظامي گسترده اي براي تقابل با ناتو كند و اين موضوعي ست كه معمولا در كرملين چندان خوشايند نيست و اقتصاد روسيه را با مشكلاتي مواجه مي سازد كه در داخل كشور بر دامنه نگراني ها مي افزايد. لذا به نظر مي رسد كه دولت روسيه راهي ندارد جز آنكه اميدوار باشد تا از طريق ديپلماسي بتواند از ورود در يك رويارويي گسترده پرهيز كند. اما آيا واقعا چنين امري اين بار هم امكان پذير است يا خير؟ به نظر مي رسد كه كليد اين معما در ميدان عملياتي سوريه يا در تعارضات سرزميني و دريايي در شرق آسياست. در غیر این صورت با جهانی پر تنش تر در پرتو افراط گرایی در خاورمیانه و رقابتهای روسیه و ناتو خواهیم بود.
منبع: سایت ایراس
