فراتاب – گروه اقتصادی: ایران از یکسو در منطقه ای کم آب در خاورمیانه واقع شده است و اما از سوی دیگر کشاورزی از دیرباز یکی از راههای درآمد و تداوم زیست ساکنان آن بوده است. در سالهای اخیر تغییرات جوی و نیز برخی استراتژی های اشتباه در حوزه هم مدیریت آب و هم کشاورزی باعث گردیده است تا به نوعی کم آبی تبدیل به یک بحران جدی شود و کشاورزی عمدتا دیم کشور را در خطر قرار دهد. نوشتار پیش رو می کوشد در خصوص چگونگی مدیریت بهینه تر منابع آبی در کشاورزی نکاتی را متذکر شود:
1ـ استفاده از آبیاری تکمیلی به خصوص برای محصول پر اهمیت گندم:
افزایش سریع و روزافزون جمعیت و عدم بهره‌گیری از روش‌های جدید تولید، بخصوص در کشورهای در حال توسعه و عقب مانده، تقاضای گندم را فزونی داده است. به طوری که امروزه گندم به صورت یکی از اقلام مهم وارداتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه گردیده است.
یکی از دلایل عمده‌ی بالا نبودن میزان عملکرد در ایران، اولا کشت در زمین‌های نامرغوب، ثانیا اوضاع جوی و اقلیمی، خصوصا مسئله‌ی کمبود آب آبیاری و ثالثا مهمتر از همه‌ی دلایل حدود 70% سطح کشت گندم کشور به صورت دیم و بدون رعایت اصول دیمکاری و کمبود بارندگی لازم می‌باشد. آبیاری تکمیلی و نقش مثبت آن در افزایش عملکرد دیمزارها در مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیا از مدت‌ها پیش معلوم گردیده است. تحقیقات اولیه و پیشاپیش که لازمه‌ی استفاده‌ی موثر و مفید از امکانات و تجهیزات و منابع لازم برای آبیاری تکمیلی می‌باشد. حداقل در شرایط دیم گرمسیری کشور که میلیون‌ها هکتار از اراضی دیم کشور را در برمی‌گیرد ( استان‌های فارس، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان مناطقی از لرستان، ایلام، خراسان، مغان، بوشهر، هرمزگان) انجام نپذیرفته است. لذا از موارد مهمی که تحقیق در آن می‌تواند راهگشا باشد، بررسی اثرات زمان‌های مختلف آبیاری تکمیلی بر عملکرد گندم دیم در شرایط گرمسیری کشور، با توجه به این مسئله که نقش رطوبت در مراحل خاص از دوره‌ی رویش گیاه در مناطق فوق‌الذکر تاثیر بسزایی بر کاهش عملکرد، خصوصا در دیمزارها، دارد. چه بسا که در خیلی از نقاط کشور در بعضی از سال‌ها تولید با شکست کامل در این دیمزارها بهره‌گیری موثر از اراضی آبی و در نهایت افزایش تولید و ایجاد شرایط اقتصادی و اجتماعی مناسب تلقی می‌شود.
به دلیل محدودیت‌های آبیاری بارانی از جمله افزایش نفوذ عمقی و یا باد بُردگی و تبخیر، هم‌اکنون در دنیا بیشتر به سمت آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی تمایل وجود دارد اما اکثر کشاورزان ایرانی علاقه دارند که از روش آبیاری بارانی استفاده کنند.
تحقیقات نشان داده چنان‌چه در دیمزارهای مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری بتوان در زمان کشت به منظور رشد به موقع گیاه و تکمیل مراحل اولیه‌ی رشد، که منجر به استفاده مطلوب از نزولات جوی، که عمده‌ی آن در فصول زمستان و بهار حادث می‌شود، یک مرحله آبیاری تکمیلی انجام داد، تاثیر بسزایی در عملکرد خواهد داشت. چنان‌چه آبیاری تکمیلی در این زمان مقدور نباشد، در اواخر اسفند و اوایل فروردین ماه که تبخیر بر بارندگی در این زمان فزونی می‌یابد و هم‌زمان با ظهور خوشه‌دهی گندم می‌باشد، آبیاری تکمیلی می‌تواند در این دوره به دلیل مشخص شدن پتانسیل تولید خصوصا تعداد دانه در خوشه و تعداد خوشه در واحد (قبل از گلدهی) تاثیر مناسبی بر عملکرد دانه داشته باشد.
2- کم آبیاری:
کم‌آبیاری یک راهبرد بهینه و برتر برای استفاده از آب و تولید محصول، تحت شرایط کمبود و یا بالا بودن قیمت آب است. اهم تلاش سالهای گذشته در بخش کشاورزی، افزایش تولید در واحد سطح و میزان تولید به ازای واحد نهاده، از جمله آب مصرفی کمتر، بوده است. در صورتی‌که در شرایط محدودیت منابع آب و فراوانی نسبی اراضی قابل کشت، (شرایط حاکم بر اکثر مناطق ایران)، هدف اصلی بایستی متمرکز بر بالا بردن تولید به ازای واحد آب مصرفی و استفاده‌ی بهینه از این منابع باشد. یکی از شاخص‌های مورد استفاده در مباحث عملکرد گیاه ـ آب مصرفی، افزایش بهره‌وری از آب است، که به صورت نسبت عملکرد محصول به مقدار آب مصرفی تعریف می‌شود. افزایش درآمد و سود خالص با کم آبیاری از سه عامل نشات می‌گیرد:
الف) افزایش راندمان آبیاری.
ب) کاهش هزینه‌ی جاری.
ج) کاهش هزینه آب با صرفه‌جویی در آن.
به عنوان مثال می‌توان به کاهش زمان کار پمپ یا نیروی کارگری اشاره کرد. در این خصوص گیاهانی که برای کم‌آبیاری انتخاب می‌شوند، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، بایستی مقاوم به تنش آبی باشند
در این قسمت خلاصه‌ای از نتایج پژوهش‌هایی که در مورد کم‌آبیاری بر روی گندم انجام شده، اشاره می‌شود: در خصوص کم‌آبیاری محصول گندم، نتایج نشان داد که کاهش عملکرد در خاک‌های شنی بیشتر از خاک‌های لومی بوده است. سود در واحد سطح در شرایط کم آبیاری 25 درصد کمتر از آبیاری کامل بوده، اما سود در واحد آب مصرفی در شرایط کم آبیاری 5/14 درصد بیشتر از آبیاری کامل بوده است، همچنین در شرایطی که محدودیت زمین و فراوانی آب نیز وجود داشته باشد، آبیاری کامل منجر به سود حداکثر نمی‌شود، عمقی از آب ابیاری وجود دارد که سود (درآمد خالص) ناشی از آن برابر سود آبیاری کامل می‌گردد، که این عمق 35 سانتی متر (معادل 57 درصد عمق آبیاری کامل) می‌باشد. در واقع با کاهش 43 درصد در عمق آب آبیاری، سود بدست آمده در شرایط کم آبیاری با آبیاری کامل یکسان است. از دیگر نتایج بدست آمده کم‌آبیاری گندم در ایران حاکی از آن است که در شرایط محدودیت زمین حداکثر سود با کاهش 20 درصد آب مصرفی بدست می‌آید.
3- ارائه طرح تلفیقی آبیاری بارانی و قطره‌ای نواری:
با توجه به کمبود منابع آب در برخی مزارع، امکان آبیاری به صورت سیستم بارانی برای تمام سطح مزرعه وجود ندارد. به همین دلیل کشاورز سطحی از زمین خود را به صورت دیم کشت می‌کند. در این مورد پیشنهاد می‌شود که سیستم آبیاری تلفیقی (بارانی ـ قطره‌ای نواری) را به کار برد. با استفاده از این روش می‌توان از سطح بیشتر اراضی به منظور سودآوری بالاتر بهره جست و از طرفی با توجه به راندمان بالای سیستم قطره‌ای، از منابع آب هم استفاده‌ی بهتری داشت.
به دلیل محدودیت‌های آبیاری بارانی از جمله افزایش نفوذ عمقی و یا باد بُردگی و تبخیر، هم‌اکنون در دنیا بیشتر به سمت آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی تمایل وجود دارد. اما اکثر کشاورزان ایرانی علاقه دارند که از روش آبیاری بارانی استفاده کنند. در ذهن کشاورز ایرانی استفاده از آبیاری بارانی، سرمایه‌گذاری کمتر، جابجایی و اتلاف کمتر لوله‌ها، عمر بیشتر لوازم، افزایش احساس سیری گیاه، شسته شدن برگ و کاهش بیماری‌ها و آفات برگزی ( و در نتیجه مصرف سم کمتر )، و افزایش محصول را تداعی می‌کند. با این وجود تحقیقات حاکی از اجرایی بودن و راندمان بالای استفاده از روش‌های گوناگون آبیاری قطره‌ای در محصولات زراعی می‌باشد. البته در ایران تاکنون در مورد گیاهان زراعی به طور وسیع از این روش‌های آبیاری استفاده نگردیده است. در حال حاضر با توجه به کمبود شدید منابع آب، ضرورت کاربرد این روش احساس می‌شود. البته از مشکلات بررسی شده‌ی این روش، می‌توان به ضعف در طراحی شبکه، کیفیت پایین لوله‌های آبده و عدم آگاهی لازم از نحوه‌ی صحیح اجرای سیستم توسط شرکت‌های مجری و بهره‌برداری ضعیف کشاورزان اشاره نمود.
مریم بشی پور کارشناس ارشد و پژوهشگر حوزه زهکشی و آبیاری کشاورزی
