فراتاب-سرویس بین الملل:استعفای احمد داود اغلو از ریاست حزب عدالت و توسعه را به عنوان یک رفتار سیاسی می توان از جنبه های مختلف تحلیل کرد. رفتاری که تا کنون اغلب در چارچوب توصیفی- ژورنالیستی برای تحلیل آن استدلال های تک علتی ارائه شده است که اغلب ناقص و یا تنها جنبه ای از داستان را روایت کرده اند.
لذا در واکاوی درست و جامع آن لازم است پنج سطح تحلیل پاتریک مورگان؛ فردی، نهادهای تصمیم گیری، ملت–دولت، الگوها و مجموعه های منطقه ای و نهایتا نظام های بین الملل را مدنظر قرار دهیم هرچند هر کدام از این عوامل پنج گانه بنا به نوع رفتار و پدیده سیاسی اهمیت و اولویت شان در شکل گیری آن متفاوت خواهد بود.
در این راستا این نوشته از آنجا که بیشتر متمرکز بر عوامل خارجی تعیین کننده تصمیم داود اغلو برای کناره گیری از ریاست حزب عدالت و توسعه و به تبع آن نخست وزیری ترکیه است با مروری مختصر بر عوامل دیگر بر نقش فاکتورهای خارجی تمرکز خواهد کرد
در تحلیل استعفای نخست وزیر ترکیه همانطورکه مورگان معتقد است تحلیل خصوصیات روحی و روانی افرادی که تصمیم گیرنده هستند مهمترین فاکتور به حساب می آید که در این راستا، روحیه اقتدارگرا و تا اندازه ای کاریزماتیک گونه اردوغان (تا قبل از 2013) در مقابل روحیه معتدل، دانشگاهی و مطیع داود اغلو بنا به سابقه سیاسی اش باید مد نظر قرار بگیرند
در تحلیل استعفای نخست وزیر ترکیه همانطور که مورگان معتقد است خصوصیات روحی و روانی افرادی که تصمیم گیرنده هستند مهمترین فاکتور به حساب می آید که در این راستا، روحیه اقتدارگرا و تا اندازه ای کاریزماتیک گونه اردوغان در مقابل روحیه معتدل، دانشگاهی و مطیع داود اوغلو بنا به سابقه سیاسی اش باید مد نظر قرار بگیرنددر سطح تحلیل نهادهای تصمیم گیری داخلی در ترکیه امروزی باید کنترل و نفوذ آقای اردوغان بر ارتش، نظام قضایی و خصوصا حزب عدالت و توسعه به عنوان حزب حاکم را مدنظر قرار داشت که مهمترین نمونه آن تصمیم اخیر کمیته اجرایی حزب عدالت و توسعه برای سلب قدرت داود اغلو در انتصاب مقامات اجرایی آک پارتی در استانهای ترکیه دانست که نشان از نفوذ فعلی رجب طیب اردوغان در بدنه اصلی حزب علی رغم ریاست ظاهری داود اغلو بر آن داشت. اقدامی که آن را می توان به معنی اعلام رسمی مخالفت اردوغان با ادامه کار داود اغلو در پست نخست وزیری تلقی کرد.
در سطح سوم که بحث ملت – دولت مطرح است سطحی بالاتر از نهادهای تصمیم گیری مبنی بر ساختار سیاسی ترکیه و روندهای سیاسی را باید مد نظر داشت که در حال حاضر نظام پارلمانی بر آن حاکم است ولی آقای اردوغان پس از انتخابش برای ریاست جمهوری ترکیه در راستای تثبیت خود به عنوان یک شخصیت ماندگار تاریخ ترکیه هم تراز کمال آتاتورک درصدد تغیر نظام پارلمانی به نظام ریاستی مدل آمریکایی برآمد به گونه ای که می توان با کناره گیری داود اغلو عملا از آغاز نوعی سیستم ریاستی دوفاکتو در ترکیه سخن گفت.
در اینجا لازم است اشاره کنم که نظام سیاسی پارلمانی ترکیه که بر اساس آن نخست وزیر بالاترین قدرت اجرایی ترکیه است و ریاست جمهوری تنها قدرتی تشریفاتی به حساب می آید یکی از فاکتورهای اصلی در بالاگرفتن اختلافات بین داود اغلو نخست وزیر که با حمایت اردوغان به این پست رسیده بود و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور که اکنون می گوید دو قدرت نمی توانند یک کشور را اداره کنند بوده است.
در سطح دولت ملت علاوه بر ساختار سیاسی باید به روندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنتیتی ... هم توجه داشت که در این میان روند صلح دولت ترکیه با پ ک ک و از سرگیری جنگ ترکیه با کردها پس از انتخابات ژوئن مهمترین فاکتور است که می توان به دیدگاه های متفاوت دو سیاستمدار مبنی بر از سر گیری مذاکرات در این حوزه اشاره کرد.
پس از تحلیل کلی فاکتورهای سه گانه داخلی که البته باید علاوه بر روند صلح با کردها، اختلاف دیدگاه هرچند ظریف و باریک دو سیاستمدار ترک درباره بازداشت پیش از محاکمه روزنامه نگاران و دانشگاهیان، مدیرت اقتصاد، و ...را اضافه کرد. می توان نقش فاکتورهای خارجی دوگانه منطقه ای و بین المللی را در ظاهر شدن شکاف بین داود اغلو و رئیس جمهوری و نهایتا استعفای داود اغلو مد نظر قرار داد.
حوزه ای که داود اغلو هم در عرصه نظری و هم عملی فضای بیشتری برای مانور داشت. داود اغلو که از پس به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002 به عنوان مشاور ارشد رجب طیب اردوغان نخست وزیر وقت انتخاب شد و از سال 2009 به عنوان وزیر امور خارجه ترکیه فعالیت خود را در پیش گرفت، در اوت 2014 با انتخاب اردوغان به ریاست جمهوری جایگزین او در سمت ریاست آک پارتی و همچنین نخست وزیر شد.
لذا در این دوره هم به نظر می رسد با توجه به تجربه اوغلو به عنوان یک دیپلمات در سالهای قبل از 2014 وی تلاش کرد باتوجه به شناختی از شخصیت رجب طیب اردوغان و هم حزبی هایش که هنوز اردوغان را به عنوان رئیس حزب می دانستند، بیشتر بر حوزه خارجی تمرکز کند لذا در حوزه منطقه ای سعی کرد تا هم پروژه خود در سوریه را که به اسم او به عنوان معمار سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه ثبت شده بود تکمیل کند.
هم این که به عنوان نخست وزیر، گامی جدی درعملی کردن روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بردارد که نتیجه آن توافقنامه ترکیه با اتحادیه اروپا برای کنترل بحران مهاجران بود که به پروژه داود اغلو مشهور شد.
پروژه ای که فاینشال تایمز لندن دوروز متوالی آن را چنین توصیف کرد: داود اغلو، اردوغان را خارج از گود نگه داشت. خبری که در میان حلقه نزدیک به اردوغان به عنوان عدم وفاداری به اردوغان تفسیر شد و همزمان با اعلام کمیسیون اروپا مبنی بر موافقت با سفر بدون ویزای شهروندان ترکیه به اروپا بحث استغفای داود اغلو هم در نشست چهارشنبه شب با رئیس جمهوری کلید خورد.
نشست چهارشنبه شب در کاخ ریاست جمهوری پس از انتشار مطلبی در وبلاگ پلیکان بریف برگزار شد. نویسنده مطلب که ظاهرا از روزنامه نگاران نزدیک به اردوغان است، اوغلو را متهم به همدستی با دشمنان ترکیه و قدرت های غربی کرد که می خواهند با توطئه چینی رئیس جمهور را به حاشیه برانند. این درحالی است که بر اساس گزارش رسانه های ترکیه، آقای داود اغلو همچنین درصدد نشستی با باراک اوباما بود هرچند این نشست انجام نشد اما این اقدام باعث برانگیختن عصبانیت اردوغان شد. زیرا با توجه به تجربه توافقنامه اروپایی احتمال آن وجود داشت که در این دیدارنیز داود اغلو با رئیس جمهور آمریکا در مورد کردهای سوریه که باعث اختلاف دو متحد عضو ناتو شده است وارد مذاکره جدی گردد.
لذا در تحلیل سطح منطقه ای و بین المللی برای عوامل موثر بر کناره گیری داود اغلو از قدرت با توجه به موارد بالا می توان گفت از آنجا که داود اغلو و نه اردوغان در مذاکرات با اتحادیه اروپا محور بود، توجه جهانی به اغلو باعث عصبانیت اردوغان و حلقه نزدیک به او شد. اردوغان شدیدا نسبت به تلاش های اغلو برای کسب اعتبار بین المللی از طریق کار با اتحادیه اروپا و تلاش برای دیدار با اوباما مشکوک بود.
در تحلیل سطح منطقه ای و بین المللی برای عوامل موثر بر کناره گیری داود اغلو از قدرت با توجه به موارد بالا می توان گفت از آنجا که داود اغلو و نه اردوغان در مذاکرات با اتحادیه اروپا محور بود، توجه جهانی به اغلو باعث عصبانیت اردوغان و حلقه نزدیک به او شد. اردوغان شدیدا نسبت به تلاش های اغلو برای کسب اعتبار بین المللی از طریق کار با اتحادیه اروپا و تلاش برای دیدار با اوباما مشکوک بود.به عبارتی دیگر داود اغلو که قبلا به عنوان ویز خارجه توانسته بود یک شبکه بین المللی قدرتمند برای خود در سپهر بین المللی تشکیل دهد و به نظر می رسید امروزه رهبران اروپایی رویکرد و ژست نرم، انگلیسی روان این استاد پیشین را بر کار کردن با اردوغان زودرنج، مغرور ترجیح می دهند.
واقعیتی که نگرانی اردوغان و حلقه نزدیک او از قدرتمند شدن بیشتر داود اغلو در آینده سیاسی ترکیه به عنوان یک چالش گر جدی خواسته های ریاست جمهوری را تشدید کرد. ازطرف دیگر از آنجا که سیاست ترکیه با معماری داود اغلو در سوریه هنوز پس از گذشت پنج سال با اهداف خود بسیار فاصله دارد، لذا می توان استعفای ناخواسته داود اغلو به گفته خودش را تلاش حزب عدالت و توسعه و رئیس جمهور ترکیه برای استفاده از داود اغلو به عنوان سپر بلای سیاست ترکیه در سوریه تلقی کرد که آینده سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه این موضوع را بیشتر روشن می سازد.
رویهم رفته می توان گفت استعفای داود اغلو از ریاست حزب عدالت و توسعه بر اساس سطوح تحلیل پنج گانه پارترک مورگان رفتاری سیاسی است که تحلیل آن نیازمند اتخاذ رویکردی چند علیتی در حوزه داخلی و خارجی می باشد. در این راستا عوامل سه گانه داخلی نقشی بنیادی وعوامل خارجی دوگانه نقشی مکمل و توجیهی را برای این رفتار فراهم کرده اند.
دکتر رحمت حاجی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد تهران و از اعضای گروه ترکیه شناسی در مرکز مطالعات تحقیقات استراتژیک خاورمیانه است.
