فراتاب: «مردهها می میرند اما بسته به نقش آنها گاه در تاریخ زنده میشوند. آنان کمی بعد از مردن باز هم موثرند؛ انگار زندهاند. یک سال، ده سال، پنجاه سال و شاید بیشتر، در هر صورت، این دوره محدود است و ما دوباره آنان را دفن میکنیم.» برای من این سخن ژانپلسارتر بخشی از حقیقت تاریخ و چیزی است که به آن باور دارم. با شیوع کرونا در جهان، تاریخدانان و فیلسوفان و بسیاری متخصصان دیگر مردگانی را دوباره زنده کردهاند که گاه قرنها از مرگ آنها گذشته است. این زندهکردنها البته تنها به کار دوره حاکمیت کرونا میآید و پس از فروکش کردن بیماری، این مردگان زنده شده دوباره میمیرند و فراموش میشوند.
کرونا برای فیلسوفان دین، قربانیان زلزله ۱۷۵۵ لیسبون را زنده کرده است که در آن بیش از شصت هزار نفر کشته شدند. برای گروهی از مورخان هم کرونا قربانیان طاعون سیاه قرن ۱۴ میلادی اروپا را زنده کرده است که شمارشان را بیش از دویست میلیون نفر تخمین زدهاند. برای برخی اسلامگرایان هم کرونا قربانیان طاعون شام را زنده کرده و به صدور فتوای علما برای امروز منجر شده است.
در ترکیه نیز نام کولونیا یا عطر ملی ترکیه و خالق آن که از زمان امپراتوری عثمانی نماد مهماننوازی و بهداشت مردم بوده، زنده شده است. وقتی ادکلن برای اولین بار در قرن نوزدهم از آلمان وارد ترکیه شد، سلطان عبدالحمید دوم آن را با گلاب سنتی ترکیب کرد و کولونیا را به وجود آورد و سرانجام ویروس کرونا برای روستای ئیام در داربیشر بریتانیا، یادآور روزهای سیصد سال پیش است که ساکنین روستا به طاعون سیاه مبتلا شدند و این ویروس دویست و شصت نفر از مردم آنجا را کشت.
در این جا این پرسش مطرح میشود که هدف از زنده کردن این مردگان و به بیان دیگر احیای بخشی از تاریخ گذشته در اکنون چیست؟
در پاسخ این پرسش میتوان گفت که هدف تاریخنگار از این کار در درجه نخست کشف سابقه یا عدم سابقه کرونا یا بیماریهای مشابه آن در تاریخ است. افزون بر آن، بررسی تجربههای مشابه و یافتن راهکارهایی برای ارتقای سطح مبارزه با بیماری در دوران کنونی و بررسی چشم انداز دوران پس از بیماری را می توان ذکر کرد.
حال باید پرسید که که ویروس کرونا کدام بخش از تاریخ کردستان را به امروز میآورد و کدام گروه از مردگان این دیار را دوباره زنده میکند؟ به باور من، بیماری وبا که بارها در دیار ما شیوع یافته است از هرنظر مشابهترین بیماری به کروناست. از قضا بخت با من یار بود که در تالیف کتابی به نام «وبای عالمگیر» که خاص این دیار است سهم داشته باشم. این کتاب شامل اسناد وبای بزرگی است که از سال 1۹۰۳م(1282ش) آغاز شد و تا اواخر سال (۱۹۰۵م) ادامه یافت. این وبا که در نخستین سالهای قرن بیستم از شام و عراق به ایران رسید، حدود یک سال و نیم در کردستان و کرمانشاه وجود داشت. اسناد این کتاب بیشتر شامل وبای نواحی کردنشین از سلیمانیه و خانقین تا کرمانشاه و همدان است و از میان هزاران سند موجود در آرشیو خانوادگی دکتر منصوره اتحادیه و اسناد آرشیوهای وزارت خارجه و آرشیو ملی گردآوری و به کوشش اینجانب گزینش و تصحیح و همراه با مقدمه عالمانه خانم دکتر چاپ شدند. این اسناد به خوبی از نحوه مواجهه مردم و دولت در ۱۱۵ سال پیش با بیماری وبا و گرفتاریهایی که این بیماری درست کرد، بحث میکنند.
خوشبختانه با وجود این اسناد، امروز کردستان تنها نقطهای از ایران است که یک کتاب مستند درباره وبای آن و شیوه مقابله با آن در ۱۲۰ سال پیش وجود دارد. به باور من برای پاسخ به پرسشی که در ابتدای یادداشت مطرح شد باید این بخش از تاریخ کردستان را زنده کرد. در این کتاب گزارشهای زیادی درباره وضعیت مرگ و میر و تعداد کشتهها و سبک زندگی مردم کرد در دوره وبا وجود دارد که بخش زیادی از آنها را در صفحه اینستاگرامم آوردهام و علاقهمندان میتوانند به آنجا مراجعه کنند. برای نمونه بر اساس گزارش والی کرمانشاه تنها در هفتاد و پنج روز اول شیوع وبا، روزی حداکثر سینفر و حداقل هشت نفر از مردم شهر از بیماری وبا مردهاند. اگر میانگین را روزی بیست نفر حساب کنیم در این مدت حداقل هزار و پانصد نفر در کرمانشاه مردهاند. با احتساب این آمار میتوان حدس زد که در طول یک سال و نیم چقدر از مردم کرمانشاه فوت کردهاند.
نکته مهم دیگر آن است که مهمترین جزوه بهداشتی و درمانی که در سال بروز آن وبا برای مقابله با آن در سطح کشور پخش شد جزوه دکتری کرمانشاهی به نام دکتر محمدخان بود که البته توسط برخی علما به دکتر محمدخان کفری ملقب شد. افزون بر آن نخستین بیمارستانی که در ایران برای مبارزه با وبا درست شد به همت فرمانفرما و خیرین درکرمانشاه در سال۱۹۰۴م ساخته شد که امروز به نام بیمارستان مرادیان مشهور است. امیدوارم این نوع یادداشتها به ارتقای سطح آگاهی هموطنانم در مبارزه با این بیماری و کسب تجربه از آن کمک کنند.
نویسنده: دکتر اسماعیل شمس – پژوهشگر تاریخ
متن مذکور در شماره نخست ماهنامه فراتاب کُردی منتشر شده است
شما میتوانید برای مطالعه دیگر مطالب این ماهنامه، نسخه آنلاین آن را از طریق یکی از دو لینک زیر تهیه کنید: