فراتاب - گروه اندیشه: آیا نفت موجب توسعهی کشورهای نفتخیز شده است یا مانعی برای گذار دموکراتیک آنهاست؟ مایکل راس استاد دانشگاه یوسیالای یکی از محققانی است که نفت را مانعی برای گذار دموکراتیک کشورها میداند. راس در پژوهش خود 123 کشور را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که در کشورهای مختلف نفتی، نفت مانع اصلی دموکراسی است.
درآمدهای نفتی مانعی برای دموکراسی خواهی
در پاسخ به خاصیت ضد دموکراتیک بودن نفت سه مفروض داریم؛
- تاثیر رانتیر بودن نفت: باعث میشود مردم مالیات کمی بپردازند یا اصلا نپردازند در نهایت دولتها مجبور نیستند به مردم حساب پس دهند. شعار عدم دریافت مالیات در مقابل عدم وجود نمایندگی جزء اساسی رانتیریسم است گویی یک توافق ضمنی بین دولت و مردم به وجود میآید.
- تاثیر قدرت کنترلگری: نفت ابزاری در دست دولتها برای کنترل هرچه بیشتر مردم است. دولتها از منابع مالی حاصل از فروش نفت برای افزایش امنیت داخلی خود استفاده میکنند. همچنین گاهی دولتها با افزایش رفاه مردم از طریق رانت نفت یا دلارهای نفتی برای خود مشروعیت میخرند.
- تاثیر روی روند مدرن سازی: رشدی که بر پایه صادرات نفت و دیگر مواد معدنی باشد منجر به تغییرات اجتماعی و فرهنگی نمیشود. دولتها از شکلگیری جامعهی مدنی جلوگیری میکنند.
راس معتقد است مطالعات انجام گرفته جلوگیری دولتهای صادرکنندهی نفت از تشکیل گروههای اجتماعی و جامعهی مدنی را تایید میکند. دولت بزرگ و ثروتمند متکی به رانت از پیدایش طبقه سرمایهداری که بخواهد حافظ منافع خود باشد و در نتیجه خواستههای سیاسی داشته باشد، جلوگیری میکند و اجازه نمیدهد از ابتدا چنین طبقهای در کشور شکل بگیرد. در کشورهای رانتیر طبقهی قدرتمند سرمایهدار وجود ندارد و دولت پیش از شکلگیری طبقه آن را نابود میکند. علاوه بر این دولتهای صادر کنندهی نفت از درآمد بالای خود برای سرکوب استفاده میکنند.
دولت رانتیر چه دولتی است؟
دولت رانتیر دولتی است که درآمدهای بادآوردهی زیادی از خارج کسب میکند که با سازمانی کوچک یا تلاش سیاسی اندکی که بخش کمی از جمعیت با آن در ارتباط است بدست میآید. بنابراین دولت رانتیر دولتی است که متکی به درآمدهای نفتی یا منابع معدنی دیگر است. دقت شود که منابع طبیعی غیرمعدنی را نمیتوان در این دسته جا داد.
رانت چیست؟
به طور کلی زمانی که از رانت سخن میرود منظور درآمدی است که از هدیهی طبیعت استخراج میگردد یعنی درآمدی که بدون تلاش بدست میآید. رانت از نظر آدام اسمیت، مازادی است که پس از پرداخت سهم عوامل تولید، سرمایه و کار باقی بماند. ریکاردو نیز رانت را مازادی میدانست که بیش از مقداری باشد که برای به کار گیری یک عامل تولید لازم است. این مازاد توسط صاحب یک منبع مانند زمین دریفات میشود. در مورد معنای اصطلاحی رانت، میتوان گفت رانت عبارت است از درآمدی خارج از عرصهی فعالیتهای مولد اقتصادی که به لحاظ مفهومی امکان سرایت به سایر حوزهها را نیز داراست. رانت به ثروت باد آورده و به هر پرداختی که بیشتر از ارزش واقعی محصول یا خدمت باشد، گفته میشود.
ویژگیهای رانت
- رانت از طریق دولت و نه به شکل مستقیم به درون اقتصاد سرازیر میشود.
- از آنجایی که تمام دولتها دارای برخی مشخصههای رانتی هستند از اینرو برای رانتیر بودن باید این معیار را در نظر گرفت که رانت قسمت عمدهی درآمد دولت را تشکیل میدهد. هر کشوری که 42 درصد از درآمد آن یا بیشتر از درآمد خارجی باشد دولت رانتیر نامیده میشود.
- در یک دولت رانتیر تعداد کمی در کار تولید درگیر هستند. اکثریت افراد یا دریافت کننده و یا توزیع کنندهی رانت هستند.
- دولت رانتیر دریافت کنندهی اصلی رانت است و نقش اصلی را در هزینه نمودن آن ایفا میکند.
به نظر میرسد نفت در کشورهای فقیر نسبت به کشورهای ثروتمند آسیب بیشتری به دموکراسی میزند. یعنی زمانی آسیبزاست که صادرات کشورها بسیار کم است و بیشتر متکی به نفت هستند و درامدهای نفتی به عاملی برای کنترل بیشتر و گاه سرکوب مردم تبدیل میشود. در نتیجه باید گفت عمدتا نفت در اکثریت کشورها عاملی محدود کننده و تهدید کننده در برابر دموکراسی و حتی جنبشهای مدنی است.
نویسنده: مریم حسنی – کارشناسی ارشد علوم سیاسی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است