فراتاب: سالهاست که سیطره دلار بر اقتصاد جهانی سایه افکنده است. یکی از مهمترین سوالات اقتصاد بینالملل این است که آیا هژمونی دلار باقی خواهد ماند؟ در تلاش کشورها برای محافظت از خودشان در برابر سیاستهای ناپسند ترامپ و هژمونی دلار، آنها تصمیم به تجارت با پولهای ملی خود میگیرند. رئیس جمهورآمریکا دونالد ترامپ، در ماههای اخیر، به طور جدی در بحبوحه اپیدمی ویروس کرونا از دلار همچون یک سلاح نظامی علیه دیگر کشورها استفاده کرده است. جنجال بزرگ وقتی شروع شد که ترامپ آشکارا از تجارت با چین تحت عنوان «جنگ» یاد کرد. حملات سوداگرانه و مجازاتهای یکجانبهای از سوی این کشور بر آنچه که ترامپ آنرا تهدیدهای ادراکی و یا «کشورهای دشمن» مینامد اعمال شده است. بنابراین قابل پیش بینی بود که كشورهایی كه به نوعی با آمریکا مشکل دارند درصدد تلافی برآمده و توان خود را برای خاتمه دادن به انحصار هزمونی دلار، بکار ببندند.
به عبارتی دیگر این سوءاستفاده ایالات متحده از هژمونی دلار تازگی ندارد اما در دوران دولت ترامپ این سوءاستفاده عمیقتر شده است جنگ و مجازات میتواند عواقب غیرمنتظرهای داشته باشد. این بار، در راس اهداف ژئوپلیتیک آمریکا آمادهسازی خود برای محافظت از هژمونی دلار مشاهده میشود. در مقابل، اقدامات و برنامههایی برای دور زدن دلار و کمرنگ کردن آن در تجارت بینالمللی و استفاده از پولهای ملی به جای آن از سوی برخی کشورها در حال انجام شدن هست و حتی این اقدامات شتاب گرفته است.
روسیه و چین اقدامات مختلفی نظیر سیستمهای پرداخت بین بانکی میان خود به موازات «سویفت» را آغاز کردهاند. هر دوی این کشورها برای حمایت از ارزهای خود، ذخایر طلای خود را افزایش داده و توافقهای مبادله ارز ملی را در چندین توافق منطقه ای و دو جانبه که در آن نقش دارند آغاز کردهاند.
در همین راستا و در کنفرانس مارس 2020 وزیران دارایی سازمان همکاری شانگهای که شامل چین، روسیه، کشورهای آسیای میانه، هند و پاکستان است موافقت کردند که برنامههایی را برای نهایی کردن نقشه راه برای انجام تجارت دوجانبه، سرمایه گذاری، تسویه حسابهای متقابل و انتشار اوراق بهادار بر مبنای ارزهای ملی یکدیگر به اجرا درآورند. این سیستم پس از اقدامات ایالات متحده در طول همهگیری کرونا تسریع میشود.
بانک توسعه BRICS ، پیشنهاد پرداختها به ارزهای ملی را در سال 2015 ارایه داده است در جلسه هیئت رئیسه سالانه آوریل 2020 وزیران دارایی BRICS ، بنا به گفته رییس بانک توسعه بریکس مقرر شده در سال 2019، یک چهارم از 15 میلیارد دلار کمک مالی باید به پولهای ملی اختصاص داده شود و بر اساس آن انجام شود. بنا به گفته کامات رییس این بانک BRICS قصد بیثبات کردن دلار را ندارد اما 50 درصد (از پروژه ها) باید با اعتبار پولهای محلی یا همان ملی کشورها باشد.
این قدم دیگری است که اقتصادهای نوظهور برای نشان دادن نقش خود در سیستم بینالمللی برداشتهاند. به نظر میرسد کشورهایی مانند BRICS متعهد به تجارت با ارزهای ملی خود هستند. چین سهم خود دربازار سهام آمریکا را کاهش داده و برای تسهیلات مبادله ارزی به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) و در مشارکت جامع اقتصادی منطقهای با کشورهای جنوب شرقی آسیا آماده میشود. بیشتر کشورهای آ.سه.آن نیز برای اجرای این امر آماده هستند.
روسیه که پیش از این یکی از دارندگان بدهیهای مستقل ایالات متحده بود، به دلیل تحریمها به شدت از داراییهای خود کاسته است. روابط استراتژیک روسیه با چین پس از توافق نامه 2014 و توافقهای انرژی محور گستردهتر شده است. در سال 2017، پرداخت روبل-یوان در مقابل پرداخت دلار در امتداد BRI شروع شده است و در سال 2019، دو کشور برای تجارت 25 میلیارد دلاری خود به پرداخت از طریق ارز یوان - روبل روی آوردند.
روسیه در تلاش است تا توافقات مبادله ارزی با شرکای تجاری مختلف را انجام دهد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا به همراه ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه بخش جاده BRI را تشکیل میدهد. با جمعیت 183 میلیون نفری و تولید ناخالص داخلی حدود 5 تریلیون دلار آمریکا، 70 درصد تجارت آن به روبل و ارزهای ملی است. چندین کشور آسیای میانه و غربی نیز میخواهند به این اتحادیه بپیوندند و ویتنام نیز از قبل توافقنامه تجارت کاملی با این اتحادیه دارد بنابراین این اقدامات موجب صرفهجویی در نرخ ارز دلار و استفاده کمتر از آن میشود.
ترامپ از تحریمهای دلاری علیه شرکتهای روسی مانند روس آلومینیوم در سال 2017 و روسنفت در سال 2020 استفاده کرده و این کمپانیها را از دسترسی به سیستم مالی مبتنی بر دلارمحروم کرد. از آن زمان، ایالات متحده بیش از 30 مجازات فعال در حوزه مالی و تجاری علیه کشورهایی مانند ایران و عراق و ونزوئلا با هدف قطع دسترسی این کشورها به سیستم فدرال رزرو اعمال کرده است. دولت ترامپ تلاش كرد تا صندوق بینالمللی پول را تحت فشار قرار دهد تا با درخواست ایران برای دریافت وام كمكی برای مقابله با کووید 19 موافقت نکند .
نتیجه این اقدامات آمریکا این هست که همه این کشورها برای تجارت و پایداری اقتصادی پیوندهایی با چین و روسیه برقرار کردهاند. روسیه در حال فروش نفت خام ونزوئلا است. چین خرید نفت خام ایران را با یوان انجام میدهد و همچنین شروع به اجرای موافقت نامههای راه ابریشم خود با ایران کرده است. چین اکنون بزرگترین شریک تجاری ایران است. ایران نیز در این راستا دست به تنوع بخشیدن به تجارت خود با کشورهای دیگر منجمله افغانستان و همچنین دریافت پول نفت از طریق طلا با هند و ونزوئلا کرده است.
روسیه تجارت ارزهای ملی را که قبلاً در دوره اتحاد جماهیر شوروی در بلوک کمونیست و با هند مورد استفاده قرار میگرفت، دوباره احیا کرده است این مبادلات که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به پایان رسید، اکنون دوباره احیا شده است به عنوان مثال در سال 2019 دهلی نو پول پرداختی روسیه برای خرید سیستمهای دفاعی S-400 روسی را به دلیل تحریمهای آمریکا علیه مسکو به روبل پرداخت نمود.
هند با امارات متحده عربی تجارت با ارزهای دو کشور را انجام داده، 75 میلیارد دلار مبادله ارزی با ژاپن و همچنین مبادله 400 میلیون دلاری بر اساس ارزهای ملی با کشورهای آسیای جنوبی را تصویب کرده است. هند نرخ ارز واسطه ای بدون دلار را برای ارزهای ترکیه و کره نیز اعلام کرد. ترکیه با ارزهای ملی با چین و روسیه تجارت میکند. اکنون روسیه تجارت با اتحادیه اروپا را بر اساس یورو پیشنهاد میدهد.
چین در حال بینالمللی کردن یوان است که در سبد صندوق بینالمللی پول نیز گنجانده شده است و به عنوان ارز جهانی به مقام پنجم رسیده و 15٪ از دارایی ارز جهانی را تشکیل میدهد. روسیه 25٪ از ذخایر بینالمللی یوان چینی را در اختیار دارد. البته این ایراد همچنان وارد است که یوان آنطور که لازم است هنوز از جایگاه عمیق، باز و به اندازه کافی سیال برای بازارهای مالی برخوردار نیست. در همین زمان، هنوز اکثر کشورها مایل نیستند یوان به دلیل توانایی خود در دستکاری یا فریب در بخشهای مالی، به یک تصویر آینهای از دلار تبدیل شود. اما اکنون به عنوان یک ارز بدون حفظ هژمونی کامل، باعث متنوع شدن باز ارزها خواهد بود.
بازارهای مالی دنیا از پیچیدگی خاص خود برخوردار هست و دلار آمریکا هنوز ارز ارجح و برتر است. اما کشورها تناقضات موجود در سیاستهای ترامپ را به دقت زیر نظر دارند و موضوعاتی مانند بالا بردن سقف بدهی برای حفظ دلار به عنوان یک ارز جهانی و حتی پنهان کردن وام برای برخی از بانکهای خارجی، از سوی دلار آمریکا را مشاهده نمودهاند، بنابراین کشورها تصمیم گرفتهاند که باید از خودشان در برایر این دلار که همچون یک اسلحه نظامی برای ایالات متحده عمل میکند، محافظت به عمل بیاورند.
این رویکرد ترامپ نه تنها دیگر کشورها بلکه خود ایالات متحده را نیز تهدید میکند و این موضوع ظهور سیستمهای ارز جایگزین را تسریع کرده است. به نظر میرسد ایالات متحده با انجام این اقدامات میخواهد بغض و کینه خود را به سایرین نشان دهد. در همین حال، چینیها نیز بر طبق این ضربالمثل چینی که میگوید «قدرت خود را مخفی کن و منتظر زمان بمان» سیاستهای خود را به پیش میبرند کاری که در بسیاری از انتقال پولهای ملی در اوراسیا کاملاً مشهود است.
نویسنده: قدرت الله بهبودی نژاد - دکترای مطالعات منطقه ای
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است